Norg, Hervormde kerk


Ansichtkaarten rechts van 1926

Geluidsopnamen Geert Jan Pottjewijd d.d. 19 augustus 2022
 - J.S. Bach (1685-1750): Fuga in G BWV 576 Registratie: Prestant 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Octaaf 2'
 - Marcel Dupré (1886-1971): Alle Menschen müssen sterben
 - Anton Bruckner (1824-1896): Preludium in C
Geluidsopnamen Harro Kraal d.d. 19 augustus 2022
 - J.S. Bach: Fuga uit BWV596
 - Robert Schumann (1810-1856): BACH Fuga III

1839: Sollicitanten voor de functie van onderwijzer van de tweede rang in Norg kunnen meedoen aan een vergelijkend examen. De functie is gecombineerd met de functie van koster en voorzanger. Voor deze functie kan men zich wenden tot de Kerkenraad.

Drentsche courant 13-09-1839

1881: Sollicitanten gevraagd voor de functie van hoofdonderwijzer in Norg. De functie van voorzanger en koster levert f 300,- per jaar op. De jaarwedde als onderwijzer wordt dan verlaagd van f 900,- naar f 700,-.


Provinciale Drentsche en Asser courant 29-08-1881, 13-09-1881

1886: S. Weijer volgt de overleden G. Kuiper op, die 46 jaar koster en voorzanger is geweest.

Provinciale Drentsche en Asser courant 27-02-1886

Orgel

1895: Op 4 mei stuurt orgelmaker Leichel de kerkvoogdij een brief en een aantal tekeningen voor een 'oxaal' voor de prijs van f 360,-.

klik op de afbeelding voor een vergroting


Klik op de afbeelding voor een vergroting

1896: Een schenking van f 2025,- door Marchien Martens te Zuidvelde (1860-1919), ter nagedachtenis van haar overleden broers Egbert en Engbert Martens, maakt het mogelijk een orgel aan te schaffen. (01) (12)

Provinciale Drentsche en Asser courant 17-03-1896, Nieuwsblad van het Noorden 18-03-1896

Eerst was het plan om het orgel uit de Hervormde kerk te Assen over te nemen, maar in een brief van 5 maart 1896 laat ds. R. Beunk weten van dit orgel af te zien (15).
In 1895 had men al contacten met de orgelmaker Leichel Friedrich Leichel en Zn. uit Lochem en wordt besloten om voor f. 1950, - door Leichel een orgel te laten maken. Het bestek van Leichel dateert van 17 april. Op verzoek van Norg wordt er een tremulant toegevoegd, die niet in het bestek is opgenomen, omdat Leichel die niet bij een klein orgel vindt passen en niet overeenstemt met de 'eischen van den tegenwoordige tijd'.
Op 4 oktober 1896 wordt het instrument in gebruik genomen, waarbij ds. R. Beunk preekt over Haggaï 2 vers 10.
Het orgel wordt bij de ingebruikname bespeeld door de J. F. Bos, organist te Arum, 'welke uitnemende speler namiddags in een concert de kracht en schoonheid van het instrument deed kennen.'
De dispositie van dit éénklaviers mechanisch kegellade-orgel met aangehangen pedaal is volgens het bestek als volgt:
Dispositie volgens bestek:

Pedaal: aangehangen van C - d1; boven het pedaalklavier bevinden zich twee treden: één voor Forte en één voor Piano.
De balgen: Schepbalgen, magazijnbalg, regulateurbalg, bevinden zich samen met de windmachine in een kast achter het orgel.
Het bestuur van de Spaarbank te Norg geeft voor de orgelzolder f. 500, -.
T. Harking ontvangt voor het oxaal en tekening f. 392, -
aan schilder Siegers wordt voor verven en aan de organist samen f. 183, - betaald. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
De totale kosten waren dus f. 2525, -. De totale ontvangst was f 2525, - (02) (20)

Uit het Copir-Buch van Hermann Leichel (Kopieën uitgaande post 1890-1901) bleef een aantal brieven van Leichel aan Norg bewaard. Zie PDF.

Links foto vanuit http://www.kerkeninbeeld.nl rechts foto Orgelcentrum nr. GR. 3447


Provinciale Drentsche en Asser courant 05-10-1896, 06-10-1896, Nieuwsblad van het Noorden 07-10-1896

1897: Op 9 februari (verbaal 6/14) komt in het College van Toezicht een vraag van de kerkvoogdij van Norg aan de orde of er toestemming kan worden gegeven voor het sluiten van een lening van f 250,- voor extra werk dat is veroorzaakt door de lage nieuwe orgelzolder. Hierdoor moesten de banken onder de orgelzolder worden verplaatst en de vloer weer gerepareerd. (13)

Het onderhoud van het orgel wordt eerst uitgevoerd door Leichel:
19 januari 1897 M. Meelker, bediening orgel f. 15, - en f. 20, -.
September 1897 Leichel en Zn. f. 15, -.
2 december 1898 Leichel en Zn. f. 15, -.

1913: Concert door organist Secrève, mevr. Secrève zang en J.C. Manibarges viool.

Nieuwsblad van het Noorden 03-05-1913

1919: S. Weijer schoolhoofd in Norg sinds 1882 neemt afscheid. Hij legt ook zijn taak als organist en koster neer. De kerkvoogdij biedt zijn woning te huur aan en heeft de voorkeur voor een huurder die de taken van S. Weijer kan overnemen.

Provinciale Drentsche en Asser courant 23-05-1919, 14-11-1919

1922: Uit onderstaand bericht blijk dat mevr. van der Gauw-Veendorp organiste is.

Provinciale Drentsche en Asser courant 26-09-1922

1925: Benefietconcert voor een ziekenhuis in Assen.

Nieuwsblad van het Noorden 23-03-1925

1932: Mej. G.G.E. Kolthoff uit Veenhuizen is benoemd als tijdelijk organist.

Provinciale Drentsche en Asser courant 23-02-1932

193x: Organist Johan van Meurs noteert de gegevens van het orgel in zijn dispositiecahier. (14)

Klik op de afbeelding voor een vergroting

1937: De teksten op het orgel worden vermeld in het boek Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Drenthe 1937  (01)


1940: Na het overlijden van organist A. Uilenberg wordt mej. A. Kuiper benoemd.

Provinciale Drentsche en Asser courant 21-03-1940

1956: Concert door organist Albert Warnars, de bas Ben Zaal en het Sweelinckkwartet.

Provinciale Drentsche en Asser courant 11-08-1956

1957: De kerk kampt met financiële problemen. De historie van kerk en orgel worden kort belicht.

Provinciale Drentsche en Asser courant 19-01-1957

1961: Slechte toestand van het orgel tijdens een concert.

Leekster Courant 22-07-1961

1971: Op 24 februari vraagt de Stichting ter bevordering der restauratie van de Nederlands Hervormde Kerk te Norg aan de Hervormde Orgelcommissie (HOC) Om advies. Het orgel is wegens de kerkrestauratie gedemonteerd. Als adviseurs denken ze aan Bolt, Talsma of Hülsmann.
Op 26 februari antwoordt de HOC dat ze bereid zijn een voorlopig advies uit te brengen. De keuze van een adviseur komt doorgaans aan de orde na het voorlopige advies.
Op 3 maart schrijft de Stichting of de HOC een voorlopig advies kan uitbrengen. het orgel is opgeslagen in de schuur van J. Jipping, Achter de Kerk 3 in Norg.
Van 27 april dateert een voorlopig advies van de HOC. Het orgel was wegens de lopende kerkrestauratie tijdens het onderzoek al gedemonteerd en opgeslagen in een stal. De HOC hoopt dat het daar droog genoeg is. De orgelonderdelen zijn slecht toegankelijk. Dat geldt voornamelijk voor de windlade met het pijpwerk er op. Een beoordeling van de toestand van het orgel is daarom niet mogelijk. Uit een gesprek met orgelmaker Mense Ruiter blijkt dat het hier gaat om een orgel met een mechanische kegellade van de orgelmaker Leichel. Het pijpwerk maakt een fabrieksmatige indruk. Het orgel wordt gebouwd in een tijd waarin het verval van de orgelbouw zich al duidelijk manifesteerde. Als instrument voor de begeleiding van de gemeentezang heeft het gebruikswaarde. Het vloerverwarmingssysteem wat nu in de kerk wordt geïnstalleerd is het minst schadelijke voor het orgel. Mits er verstandig mee wordt omgegaan. De kosten van demontage en de opbouw van het orgel kunnen worden opgevoerd binnen de restauratierekening van de kerk en zijn dan subsidiabel. Bij de heropbouw is geen orgeladviseur benodigd. Het orgel dient verzekerd te worden voor een vervangingswaarde van f 60.000,-. De werkelijke waarde wordt echter lager ingeschat.
Op 29 april bedankt de Stichting de HOC voor het voorlopig rapport. Het bestuur zal zich over de vraag buigen hoe om te gaan met het advies en het orgel weer in bruikbare staat te brengen. De directeur van het Drents Museum Corneille F. Janssen maakt ook deel uit van het bestuur.
Op 10 mei stuurt de HOC een rekening voor het voorlopig advies.
De orgelmaker Mense Ruiter te Groningen heeft het orgel gedemonteerd en na het gereedkomen van de kerkrestauratie weer in de kerk opgesteld. Het orgel is schoongemaake en er zijn wat kleine verbeteringen aangebracht. Ook is er een nieuwe windmachine geplaatst. Op 16 december 1971 wordt de gerestaureerde kerk weer in gebruik genomen. (11) (17)


Dwarsdoorsnede naar het westen 4 januari 1968 (klik op de afbeelding voor een vergroting) (11)

1973: Op 29 november schrijft Mense Ruiter over het onderhoud naar aanleiding van een brief van de kerkvoogdij van 17 november. Het orgel wordt 1x per jaar gestemd buiten het stookseizoen. Hij wijst op het stookgedrag. De kerk wordt op maandagavond en woensdagavond ook gebruikt. Hij raadt de verwarming op maandagavond weer wat zachter te zetten en vooral ook op woensdagavond. Een hoge temperatuur veroorzaakt uitdroging van het orgel. Het mooist is als de hygrometer rond de 65% aanwijst. Ook een goede ventilatie is belangrijk. (09)

1976: Op 13 april schrijft de kerkvoogdij aan de HOC dat het orgel nogal wat mankementen heeft. Kan de HOC een rapport maken?
Op 13 augustus verschijnt het rapport van de HOC. Het Leichel-orgel is gebouwd met mechanische kegelladen. Dit windladesysteem is nogal storingsgevoelig. Bij de inspectie bleek het dat de de g in het klein octaaf van de Bourdon 16' constant doorspreekt. Volgens orgelmaker Ruiter is het ingewikkeld en tijdrovend om dit op te lossen. Deze constatering is juist. Enkele pijpen spraken niet, maar die bleken naar de gaten te staan. Misschien om doorspraak te voorkomen? Bij de trompet spraken een paar pijpen niet, maar dat zal te maken hebben met vervuiling. waarschijnlijk heeft het orgel te lijden gehad van de plaatsing in de kerk direct na de restauratie. Aangeraden wordt om samen met orgelmaker Ruiter nog eens naar het orgel te kijken.
Op 19 augustus stuurt de HOC een rekening voor het voorlopige advies. (17)

1977: Orgelmaker Mense Ruiter constateert bij een bezoek aan het orgel op 20 januari een aantal gebreken: Tinpest in de Fluit Harmoniek, te grote toetsgang, enkele latten voor het optrekken van kegels krom, intonatiegebreken in de Gamba.
Op 17 februari schrijft de HOC dat ze een rapportage van Ruiter hebben ontvangen. De HOC adviseert de werkzaamheden te laten uitvoeren. (17)

1979: In een notitie van het Bureau Monumentenzorg van 25 mei met dhr. H.H. Beuling is er sprake van een boek? over het orgel van Norg.
Er zijn plannen om het orgel te schilderen. Het lijkt echter betrekking te hebben op het opschrift met 198 letters. Het schilderen en vergulden van een letter kost 2x een kwartier. Geschatte kosten: 100 uur à f 35,- = f 3.500,-. Het is niet bekend of deze werkzaamheden zijn uitgevoerd. (11)

1987: Op 2 maart vraag de Stichting instandhouding hervormd kerkgebouw te Norg de HOC om het orgel te inspecteren.
Op 20 mei verschijnt het voorlopige rapport van de HOC. De mechaniek van de mechanische kegelladen-orgel functioneert matig. De afregeling is niet meer in orde. Bij volgrepig spel laat de windvoorziening te wensen over. Het pijpwerk verkeert in redelijk goede staat. Het is misschien mogelijk het instrument als monument erkend te krijgen. Dit opent mogelijkheden voor subsidie. De HOC kan een bezoek van de Rijksadviseur arrangeren om dit te onderzoeken. Een restauratie in de bestaande vorm wordt geschat op f 61.150,-. Vervanging van de mechanische kegelwindlade door een sleeplade zal tussen de f 5.000 en f 10.000,- kosten.
Op 5 juni stuurt de HOC een rekening voor het voorlopige rapport. (17)

1993: Op 14 juni constateert orgelmaker Ruiter een aantal gebreken:
1. De stemschuiven en stemrollen van de Gamba en de Dolce zitten los.
2. De stoppen van de houten pijpen van de Bourdon en de Holpijp zitten vast.
3. Er is doorspraak in het kleinoctaaf van de Dolce
4. De speelmechaniek is ontregeld, waardoor pijpen niet tegelijk aanspreken.
De kosten van herstel zijn f 4.600,- en een stelpost voor punt 3 van f 3.500,-. (17)

1994: Op 17 april vraagt de kerkvoogdij aan Aart van beek het orgel te inspecteren. Ook na een paar grote onderhoudsbeurten functioneert het orgel nog niet naar behoren.
Op 1 juni verschijnt het rapport van de HOC.(de eerste pagina mist in het archief) De toestand van het orgel is redelijk, maar het houten pijpwerk is in een slechte toestand. Binnen een termijn van 10 - 15 jaar zal het orgel gerestaureerd moeten worden. het orgel is inmiddels als monument erkend waardoor het jaarlijkse onderhoud binnen bepaalde grenzen subsidiabel is. Een totale restauratie komt in principe voor een 80% subsidie in aanmerking. Het lijkt de HOC raadzaam een restauratie al vast aan de gemeente kenbaar te maken. Een totale restauratie wordt ingeschat op net onder de f 100.000,-.
Op 3 juni stuurt de HOC een rekening voor het advies.
Op 15 augustus schrijft de kerkvoogdij dat het onduidelijk is waarom het orgel pas over 10 jaar gerestaureerd zou moeten worden. Zijn de door Mense Ruiter genoemde werkzaamheden nuttig en worden daardoor de restauratiekosten lager?
Van 27 oktober dateert een begroting van Aart van Beek voor een deelherstel. De kosten van het herstel op basis van het voorstel van Mense Ruiter van 14 juni 1993 bedragen ruim f 10.000,-.
Op 10 november schrijft de HOC dat de toestand van het orgel nu nog redelijk is, maar verre van optimaal. Door de geplande werkzaamheden zullen de in het rapport geconstateerde mankementen worden opgeheven. herstel van de houten pijpen heeft een lang rendement. Het opnieuw afregelen van de mechaniek zal uiteindelijk een keer fundamenteel moeten worden uitgevoerd. De offerte van Mense Ruiter is prijstechnisch in orde. De stelpost 3 is niet correct en hoort bij punt 2. Voor het herstel van het houten poijpwerk kan onderhoudssubsidie worden aangevraagd. (17)

2005: Orgelmaker Nijsse restaureert het orgel met de hulp van een aantal vrijwilligers.

Foto: Hilbrand Dijkhuizen

Op de foto hierboven zijn de vrijwilligers Sape Jonker (links) en Johannes van der Meulen aan het werk om een orgelpijp aan te nemen van orgelbouwer René Nijsse (rechtsonder) en Willem van der Meulen.
Het orgel lijdt aan 'ademnood'. Een groot deel van de ingestuurde lucht komt in plaats van uit de pijpen, op andere plaatsen het orgel uit. De lekkage kan alleen worden verholpen door het imposante kerkorgel uit elkaar te halen en onder meer de leertjes te vervangen.
Dat wordt voor een groot deel gedaan door de drie vrijwilligers; Sape Jonker uit Haulerwijk en de gebroeders Johannes en Willem van der Meulen uit Norg. Zij zijn 'gek' van kerkorgels en bespelen het meer dan honderd jaar oude kerkorgel bovendien. Zij staan op hun beurt onder supervisie van orgelbouwer René Nijsse uit Zeeland.
'Die mensen zijn werkelijk zeer enthousiast. Ze hebben nog enige kennis van zaken bovendien. Dat werkt fijn en het werk schiet lekker op zo', zegt Nijsse. Volgens hem komt het zelden voor dat 'zijn' werk uit handen wordt genomen door vrijwilligers met hart voor het kerkorgel. 'Maar ik juich het van harte toe, te meer omdat dit orgel anders wellicht niet op tijd gerestaureerd had kunnen worden.'
Nu valt de schade volgens hem nog mee. 'Maar hoe langer je wacht, hoe groter het verval. Dat betekent dan ook automatisch een hogere kostenpost.' De kosten voor de restauratie zouden zonder de hulp van vrijwilligers een slordige 40.000 euro bedragen. Met de hulp van Jonker en de gebroeders Van der Meulen komt de operatie ongeveer uit op 14.000 euro. 'En dat scheelt toch een aardige slok op een borrel'. 'Kerkbesturen hebben doorgaans weinig budget voor dergelijke opknapbeurten en als ik op deze manier een steentje kan bijdragen aan het behoud van een mooi en bovendien een bijzonder orgel, dan ben ik daar blij mee.'
Het Friedrich Leichel-orgel van Norg is tamelijk bijzonder. In Nederland zijn er drie van dergelijke exemplaren te vinden. Nijsse: 'Het bijzondere is dat iedere pijp z'n eigen klepje heeft. Er zijn in totaal 486 pijpen. Van al die pijpen moet het leertje bij het klepje worden vervangen, dus je kan wel nagaan dat het een tamelijk omvangrijke klus is.'
De Zeeuwse orgelbouwer komt zo eens in de paar weken naar Norg om het werk van de vrijwilligers te inspecteren en hen vervolgens te voorzien van vervolgklussen. Het werk begon vorig jaar en is naar verwachting begin juni klaar. (03)

Het orgel is op 9 december 2005 weer in gebruik genomen. Zie de brochure bij de ingebruikname. Het orgel is weer in oude luister hersteld; er is niets aan de klank gewijzigd. De orgelkas behoefde niet behandeld te worden. Slechts alle delen die versleten waren, zijn vervangen, dan wel gerepareerd. Lekken zijn gedicht, balgen en windlade zijn opnieuw beleerd. Het mechaniek is opnieuw afgeregeld. (04)

2007: Jaap Brouwer schrijft in De Orgelvriend een viertal artikelen over orgelmaker Friedrich Leichel. In het tweede artikel wordt het orgel van Norg beschreven met historie en de restauratie van 2004/2005. (07)

2023: De Hervormde Gemeente van Norg is opgeheven. (16)

2024: Op 6 december draagt het kerkbestuur de kerk over aan het Drents Landschap. (16)
 

Bronvermelding.

1. Belonje/Van Holthe. Gedenkwaardigheden (1937) 106. Op het orgel: 'Geschenk van Marchien Martens te Zuidveld, ter nagedachtenis/van wijlen haar broeders Egbert en Engbert Martens. /Ingewijd door Ds. R Beunk, 4 oct. 1896. '
2. Drents Archief: 0372 Nederlands Hervormde Gemeente Norg 106 Registers van rekeningen van de administrerende kerkvoogd 1828-1898
3. Nieuwsblad van het Noorden, eind maart 2005
4. E-Mail Willem  van der Meulen 16-12-2005
5. E-Mail Marcel Pelt 22-02-2008
6. Boek: Het Nederlandse historische orgel  1894-1901 blz. 133-134
7. Tijdschrift: De Orgelvriend 2007/07-08  Jaap Brouwer, De orgelmakers Leichel (2) Norg en Pingjum door
8. www: http://reliwiki.nl/index.php/Norg,_Brink_2_-_Margarethakerk
9. Mense Ruiter oude archief
10. Boek: T.R. Mulder, De kerk van Norg, Stichting Instandhouding Hervormd Kerkgebouw te Norg, 1980.
11. Drents Archief: 0913 Archief van de afdeling Monumentenzorg van de provincie Drenthe 1014 Norg, Brink 1-2 (NH kerk); 1959-1987
12. Boek: A. Blaauw, Van Pelings los hoes tot het kerkorgel van Norg: geschiedenis van het geslacht Martens te Zuidvelde, overdruk uit Vergezichten op Drenthe, Meppel: Boom, 1983. Zie PDF
13. Drents Archief: 0446 Provinciaal College van Toezicht Hervormde Gemeenten 97 1897
14. Boek: Jaap Brouwer: Johan van Meurs - Een studie over een pionierend orgeladviseur
15. Drents Archief 0304 Hervormde gemeente Assen 319 Stukken betreffende vergroting, vernieuwing en restauratie van het orgel; 1853-1911
16. www: https://www.drentslandschap.nl/overdracht-margarethakerk-norg (28-01-2025)
17. Utrecht, Het Utrechts Archief, 1445 Orgelcommissie, 962. Norg, 1971-1994
    

Onderstaande foto's zijn van Marcel Pelt (05)