Hoogeveen, Gereformeerde Hoofdstraatkerk


Foto links: Facebook - Oud Drenthe in woord en beeld. Rechts: ansichtkaart


Foto: Reliwiki (04)

Kerk
De kerkelijke gemeente wordt gesticht in 1835 en krijgt in 1841 een kerkgebouw aan de Hoofdstraat.
In 1886 vindt de Doleantie plaats en scheidt zich een aantal gelovigen zich af van de Hervormde Kerk in Hoogeveen. Dit leidt tot de bouw van de Westerkerk in 1887. De kosten van de kerkbouw zijn f 6.190,- inclusief een kosterwoning en de inventaris
Beide kerken fuseren in 1899 en in 1904 wordt op de plek van de kerk uit 1841 een nieuwe kerk gebouwd.
De Christelijke Gereformeerden, die in 1904 uit de Gereformeerde kerk waren uitgetreden hebben nog geprobeerd de Westerkerk aan te kopen, maar dit mislukte. De kerk is daarna in 1915 verkocht en voor verschillende doeleinden gebruikt. In 1948 is de kerk afgebrand. (07)


Links de Westerkerk en rechts de huidige Hoofdstraatkerk. (07)

1860: Aanstelling van onderwijzer J.F. de Vries als voorzanger en voorlezer.

Provinciale Drentsche en Asser courant 04-09-1860

1877: Orgelmaker van Oeckelen en Zn. plaatsen een orgel. Het orgel wordt op 17 juni in gebruik genomen. Onderwijzer H. Hammeka wordt organist.


Provinciale Drentsche en Asser courant 12-06-1877, 09-07-1877, 10-08-1877, De Bazuin jaargang 25, 1877, no. 28, 13-07-1877

1900: Organist H. Hammeka leidt een aantal organisten op, die in naburige plaatsen organist worden.

Provinciale Drentsche en Asser courant 11-09-1900

1904: Bouw van een nieuwe kerk op de plaats van de oude kerk aan de Hoofdstraat. De preekstoel uit de Westerkerk wordt overgeplaatst naar de nieuwe kerk. Op de gaanderij tegenover de preekstoel is een plek opengelaten voor de plaatsing van een orgel.

Provinciale Drentsche en Asser courant 27-12-1904

1905: Door vrijwillige bijdragen is het mogelijk een gebruikt orgel aan te kopen uit Antwerpen. Het orgel zal geplaatst worden door orgelmaker Jan Proper.

Provinciale Drentsche en Asser courant 10-04-1905, Het Orgel 1905 april, Het Orgel 1905 augustus

Onderhandelingen om het orgel uit de vorige kerk aan de Gereformeerde Kerk van Noordscheschut te verkopen stranden. Men bood f 150,-. De verkoop gaat niet door. (11)
Een artikel in het tijdschrift De Veenmol (1994-02) suggereert dat de koop voor f 160,- wel zou zijn gerealiseerd. (12)
Er wordt een bestaand orgel gekocht uit de kerk van de Zusters Annunciaten te Antwerpen.  Deze kerk wordt na de val van Napoleon door Koning Willem I aan de protestanten, veelal Lutheranen van Duitse afkomst geschonken. In deze kerk wordt door orgelmaker Bernard Dreymann  in 1846 een orgel gebouwd. Op een gegeven moment was men niet meer tevreden met het orgel, omdat door het orgel het zicht op het prachtige raam in de voorgevel van de kerk werd belemmerd. Men besluit een nieuw orgel te laten bouwen, dat het raam zichtbaar laat. Voor het oude orgel wordt een koper gezocht. Het contact met Hoogeveen wordt tot stand gebracht door Hinderk Bos uit Wildervank. Deze familie is ook betrokken bij de aanschaf van de Walcker-orgels in Wildervank en de Zuiderkerk in Rotterdam.
Hinderk Bos bemiddelde samen met de Brusselse organist Bernard ten Cate tussen Antwerpen en Hoogeveen. Het orgel wordt gekocht 1800 Belgische franken, toen ongeveer zeshonderd gulden. Het instrument wordt gedemonteerd en in een schip geladen en kwam ondanks enig geharrewar met de fiscus over de verschuldigde invoerrechten aan in Hoogeveen, waar het door Jan Proper in de nieuwe kerk is geplaatst.
Bij de ingebruikneming van het instrument op vrijdag 18 augustus zijn meer dan 1000 belangstellenden aanwezig. Bernard ten Cate, organist van de Nederlandse Evangelische kerk te Brussel, verzorgde de inspeling.
Z. Tadema, organist van de Hervormde kerk te Assen, was registrant en hij vond dat een Trompet 8’ op het Hoofdwerk wenselijk was.
Het programma van het orgelconcert:
1. Marche Solennelle van Alphons Mailly.
2. Psalm 150 vers 1 en 2.
3. Cantilene Pastorale van Bernhard te Cate.
4. Carillon van Samuel de Lange.
5. Psalm 43 vers 3 en 4.
6. Thema en Variaties van A. Hesse.
7. Fantasie van Callaerts.

De avond werd besloten met een collecte voor de armen.

Dispositie bij de ingebruikname:
Manuaal I Manuaal II Pedaal
Bourdon 16' Salicional 8' Subbas 16'
Principal 8' 'Flute 8' Principal bas 8'
Fluit 8' Superoctaaf 4' Posaune 16'
Grosz gedact 8' Flageolet 2'
Cello 8' Hobo 8'
Gamba 8'
Octaaf 4'
Octaaf 2'
Mixtuur
Cornet

Koppeling Manuaal I en II
Pedaalkoppel met Manuaal I
In het boek van Achim Seip over de orgelbouwer Dreymann is een reconstructie te vinden van de oorspronkelijke dispositie: (03)

Hoofdwerk C-g''' Nevenwerk C-g''' Pedaal C-c'
Bourdon 16' Salicional 8' Subbass 16'
Principal 8' Grossgedackt 8' Octavbass 8'
Viola da Gamba 8' Principal 4' Violonbass 8'
Grossgedackt 8' Spitzflöte 4' Octavbass 4'
Quinte 6' Flageolet 2' Posaunenbass 16'
Octave 4' Krummhorn 8'    
Kleingedackt 4'        
Octave 2'        
Cornett V        
Mixtur III-V        
Trompete 8'        

Koppelingen: Manuaal I - Manuaal II; Pedaal - Manuaal I; Pedaal - Manuaal II.


Foto links: nr. 173 ca. 1910 (13) Foto midden: (06) Foto rechts nr. 5160 (13)


Foto links: nr. 0174 Interieur 1905 (13) Foto rechts: nr. 0180 ca. 1910 (13)




Provinciale Drentsche en Asser courant 21-08-1905, 28-08-1905


De standaard 22-08-1905, Het nieuws van den dag: kleine courant 23-08-1905, Nieuwe provinciale Groninger courant 29-08-1905


Het Orgel 1905 september. Verslag door organist Tadema uit Assen



Onderstaand een aantal documenten vanuit Antwerpen rond de aanschaf van het Dreymann instrument. Hieruit blijkt de grote bemoeienis die Hendricus Bos uit Wildervank had met de aanschaf van dit instrument. (01)

Kerkenraad Hoogeveen meldt aan Antwerpen dat men heeft besloten het orgel aan te schaffen. Er is nog discussie over de prijs. Voorgesteld wordt het verschil te delen. Handmatig aangetekend: Laatste prijs is 1800 franc

Klik op de afbeelding voor een grotere versie

Bos meldt vanuit Veendam aan Antwerpen dat men accepteert.

Klik op de afbeelding voor een grotere versie

"De ondergetekenden verklaren van de administratie der Protestantsche Gemeente Lange Winkelstraat 5 te Antwerpen te hebben aangekocht het orgel, staande ter plaatse, voor de som van achttien honderd franc, onder beding dat de toelevering? zal plaats vinden tusschen 25 april en 15 mei eerstkomende.

Klik op de afbeelding voor een grotere versie

Brief van de predikant van Antwerpen van 2 april 1905 aan Hendricus Bos.

Klik op de afbeelding voor een grotere versie

Koopcontract gedateerd op 4 april 1905.

Klik op de afbeelding voor een grotere versie

Brief van 6 april 1905. Hendrikus Bos heeft het koopcontract ontvangen en stuurt het getekend weer terug.

Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken.

Visitekaartje Hendricus Bos


Onderaan deze pagina nog een foto, een reconstructie foto en een ontwerptekening van het orgel in de Antwerpen-situatie

1919: De organist van de kerk publiceert in december 1919 een artikel in het tijdschrift Het Orgel. In dit artikel wordt geturfd welke psalmen hoe vaak worden gezongen. Het enige gezang is de avondzang.

1922: Orgelconcert door Dr. Johan Wagenaar.

Provinciale Drentsche en Asser courant 30-05-1922

1930: Wijdingsavond ter gelegenheid van de 50e verjaardag van koningin Wilhelmina.

Provinciale Drentsche en Asser courant 21-10-1930 (jaarvergadering Oranjevereniging)

1931: Joh. P. Leenders wordt benoemd tot organist.

Provinciale Drentsche en Asser courant 14-12-1931

1935: Wijdingsavond ter gelegenheid van de verjaardag van koningin Wilhelmina.

Provinciale Drentsche en Asser courant 30-08-1935

1942: Op 21 juli wordt aan Reil gevraagd een prijsopgave te doen van de kosten voor het stemmen van beide orgels in Hoogeveen.
Op 23 juli geeft Reil de globale kosten voor stembeurten, omdat hij beide orgels in Hoogeveen niet kent.
Op 5 augustus wordt aan Reil doorgegeven hoeveel registers beide orgels hebben.
Op 10 augustus schrijft Reil dat het stemmen van beide orgels f 65,- kost. Een tweede stembeurt in hetzelfde jaar kost f 40,-.
Op 4 september krijgt Reil de opdracht voor de stembeurten.
Op 7 september bedankt Reil voor het verlenen van de opdracht.

1943: Op 7 januari wordt de dispositie van het Dreymann-orgel doorgegeven aan Reil. Ook wordt gevraagd wat de kosten zijn van een restauratie en de uitbreiding met een modern elektrisch derde klavier met 8 stemmen. (05)

1946: Er wordt een advertentie geplaatst in het vakblad Het Orgel voor een organist.

Het Orgel 1946 oktober

1952: Orgelmaker Reil uit Heerde breidt het orgel uit met een derde klavier. Het pijpwerk wordt geplaatst in het tot nu toe loze rugpositief.
Reil zou pijpwerk van Proper-orgel uit 1915 uit de Hervormde kerk van Sellingen hebben gebruikt voor de vergroting van een orgel in Hoogeveen. Niet zeker of dit orgel wordt bedoeld. (06)

Dispositie na de werkzaamheden van Reil:

Hoofdwerk   Bovenwerk   Rugwerk   Pedaal  
Quintadena 16' Salicionaal 8' Bourdon 8' Subbas 16'
Prestant 8' Holfluit 8' Quintadena 8' Octaafbas 8'
Roerfluit 8' Prestant 4' Prestant 4' Gedektbas 8'
Octaaf 4' Fluit 4' Quint 2 2/3' Octaaf 4'
Quint 2 2/3' Nasard 2 2/3' Flageolet 2' Octaaf 2'
Octaaf 2' Nachthoorn 2' Terts 1 3/5' Fagot 16'
Mixtuur III-V Scherp III Kromhoorn 8'    
Trompet 8' Quint 1 1/3'        
    Vox Humana 8'        
    Tremelo          

Foto met op de achterkant de dispositie (05) Klik op de foto voor een vergroting

1955: Organist W. Blanken wordt benoemd tot leraar muziek aan het Christelijk Lyceum in Delft.
In september geeft mr. Osinga een concert na een conferentie van gereformeerde predikanten.

Provinciale Drentsche en Asser courant 28-07-1955, 30-09-1955

1958: Bert Matter wordt benoemd tot organist. Hij vertrekt in 1969 om organist te worden van de Walburgkerk in Zutphen.

Provinciale Drentsche en Asser courant 03-12-1958

1960: In het vakblad Organist en Eredienst worden sollicitanten opgeroepen voor de functie van organist.

Organist en Eredienst 1960 februari

1962: Er zijn plannen om de kerk grondig te moderniseren.
Op 14 maart krijgt Reil een briefje van de commissie van beheer dat hij het onderhoud voor het orgel niet meer hoeft uit te voeren omdat daar anderszins in is voorzien.
Reil levert naar aanleiding van een bespreking op 9 oktober op 12 oktober een plan om het orgel te verplaatsen en te voorzien van een nieuwe orgelkas en enigszins aan te passen:
- Op het Bovenwerk wordt de Fluit 4' vervangen door een gedekte fluit en de Vox Humana door een Schalmei
- Op het Rugwerk worden de Terts 1 3/5' en de Quint 2 2/3' gecombineerd tot een Sesquialter en op de plek van de Terts wordt een Scherp III toegevoegd
- Op het Pedaal wordt de Fagot 16' vervangen door een Bazuin 16
Op 17 oktober een brief van Reil waarin de offerteprijs f 1100,= lager uitkomt door de lagere houtprijzen en de opslag van een deel van het orgel in Hoogeveen.
De werkzaamheden worden niet gegund aan Reil maar aan G.A.C. de Graaf in 1964. (05)


Tekening door Reil van het nieuwe orgelfront. Klik op de tekening voor een vergroting (05)


Nieuwsblad van het Noorden 18-08-1962

1964: Het kerkinterieur wordt rigoureus gemoderniseerd.

1965: De orgelbouwer G.A.C. de Graaf (Amsterdam 1928- Toledo (Spanje) 2013) uit Amsterdam bouwt een nieuw orgel in een nieuwe kas en uit het oude orgel worden alleen de Subbas 16', Salicional 8' en de Super-octave 2' overgenomen.

Foto: Stichting Orgelcentrum nr. 3870

1970: Er wordt een orgelconcours georganiseerd. Er hebben 26 deelnemers ingeschreven. (09)

Hoogeveensche Courant 16 februari 1970 (10)

1976: Het tijdschrift De Orgelvriend organiseert op 10 april een orgeltocht naar Hoogeveen waarbij ook het orgel in de Hoofdstraatkerk wordt bezocht. De onderstaande beschrijving bevat tal van onjuistheden over de geschiedenis van het orgel.

De Orgelvriend 1976-03 Klik op de afbeelding voor een vergroting


1977: Op 15 februari maakt orgelmakerij Mense Ruiter (MR) een rapport voor de orgelcommissie.
- Pijpwerk Hoofdwerk: De houten pijpen C-B van de Roerfluit 8' hebben een te enge mensuur. Deze moeten worden vervangen door metalen pijpwerk. De Nasard vervangen door een Quint. De Mixtuur is naar verhouding veel te wijd en dient te worden vervangen door een nieuwe Mixtuur met een gelijke samenstelling of iets hoger.
- Pijpwerk Bovenwerk: De houten pijpen van de Holpijp 8' vervangen door metalen pijpen. Eventueel de Musette 8' vervangen door een Schalmei 8'. De Cimbel vervangen door de Nasard van het Hoofdwerk. Dit alleen doen als de Mixtuur van het Hoofdwerk ook wordt vervangen.
- Pijpwerk Pedaal: De Trompet 16'heeft een te enge mensuur en een te zwakke grondtoon. Vervangen door een Bazuin 16'. De Prestant 16' moet voor zover mogelijk sterker te worden gemaakt.
- Windladen: Er is lekkage door de sleepafdichting met schuimplastic afdichtringen. Deze zijn niet duurzaam en vrijwel geheel vergaan. Hierdoor veel bijspraak en een ongeregelde windtoevoer. Bij ingrijpende dispositiewijzigingen zou de windlade kunnen worden vervangen. De pedaalladen hebben betere kunststofringen. De frontladen voor het groot octaaf van de Prestant 16' en de Trompet 16' moet zo worden gewijzigd dat ze beiden een eigen windtoevoer hebben.
- Windvoorziening: De windtoevoer naar het Bovenwerk is instabiel. De te grote windmotor vervangen door een nieuw exemplaar van 2800 toeren per minuut. Het orgelinterieur wordt dan ook beter bereikbaar.
- Front: Het te simpele front voorzien van lofwerk.
Op 5 september beschrijft MR enkele wijzigingen op de plannen van 15 februari.
- De Cimbel op het Bovenwerk handhaven. De Octaaf 1' van het bovenwerk vervangen door de Nasard van het Hoofdwerk
- De Speelfluit van het Hoofdwerk vervangen door de Gedekt Fluit van het Bovenwerk. Voor het Bovenwerk een nieuwe Roerfluit 4' maken
- Het Hoofdwerk uitbreiden met een kantsleep voor een Cornet V.
- Op het Rugwerk een elektronisch afstelbare Tremulant aanbrengen
Het werk kan niet voor januari 1980 worden begonnen vanwege een tussentijds binnen gekomen opdracht. (08)


Schets uit het archief van MR. Klik op de afbeelding voor een vergroting.

1978: De orgelcommissie schrijft op 13 maart dat de kerkenraad algemene zaken akkoord is gegaan met het voorstel van MR.
Op 11 april dankt MR voor het verlenen van de opdracht. MR neemt aan dat de werkzaamheden voor de vervanging van de Trompet 16' en de nieuwe windmachine uitgevoerd kunnen worden omdat deze werkzaamheden zijn inbegrepen bij het genoemde bedrag.
In mei schrijft de Classis Hoogeveen dat ze akkoord gaan met de interpretatie van MR van 11 april.
Op 1 juni stuurt MR een offerte en een werkomschrijving. Ook wordt het contract meegestuurd. (08)

1980?: Op 22 juli wordt door de eigen organist Martin Groenewold een concert gegeven. Op het programma staat dat het laatste concert voor de restauratie wordt gegeven op 29 juli.
Van 30 oktober is een notitie door MR van de bestaande dispositie en de nieuwe dispositie. (08)

1981: Op 5 februari beschrijft MR een aantal gebreken die aan het licht zijn gekomen tijdens de werkzaamheden.
- De lade-boringen zijn vooral in de discant voor alle stemmen te klein.
- De lade- en sleepboringen zitten vaak niet passend boven elkaar. Dit moet gecorrigeerd worden.
- De onderkant van het cancellenraam is niet vlak waardoor ventiellekkage ontstaat. De ventielopeningen moeten worden gevlakt en de ventielen van nieuw vilt en leer worden voorzien.
- Een groot aantal cancellen is lek. Dit is gecamoufleerd met opgespijkerde stukken triplex. De lekkage moet worden gedicht met stroken leer.
- Het leer van de pulpeten van het Hoofdwerk is grotendeels vergaan en moeten worden vervangen door loden pulpeten.
- Het vervangen van de houten pijpen van de Holpijp en Roerfluit is niet nodig omdat ze op de nu herstelde lade genoeg wind krijgen.
Op 9 februari wordt de derde termijn in rekening gebracht vanwege voortgeschreden werkzaamheden.
Bovenstaande extra werkzaamheden resulteren in een kostenverhoging van f 8600,- en een besparing van f 2800,-.
Uit een rekening van Stinkens van 8 april blijkt dat er nieuw pijpwerk werd geleverd voor een Roerfluit 4', Quint 2 2/3', Mixtuur 1 1/3', Cornet V en een Bazuin 16' inclusief de houten stevels.
Op 29 april specificeert MR in overleg met organist Martin Groenewold enkele werkzaamheden:
- Het vervangen van de Nasard 3' van het Bovenwerk door een nieuw exemplaar met een wijdere mensuur.
- Het aanbrengen van een nieuwe pneumatische tremulant voor het Bovenwerk.
- Verhelpen van het probleem met het rammelende pedaal
- Het verstevigen van het manuaal van het Hoofdwerk, dat op veel plekken is gescheurd. (08)


1998: Op 11 maart dankt MR voor het verzoek een offerte voor een restauratie uit te brengen. Op 18 februari is het orgel samen met de adviseurs Gierveld en Telder onderzocht.
Op 16 december brengt MF een verder uitgewerkte offerte uit.
Het onderzoek van het instrument is zeer lastig vanwege de slechte toegankelijkheid en de zeer compacte bouw.
Het orgel is een verzameling onderdelen van diverse makelij en uit verschillende bouwperiodes. Dit geldt met name voor het pijpwerk.
Onderhoud en stemmen is uiterst moeizaam vanwege de slechte toegankelijkheid. De windvoorziening met veel kleine regulateurbalgen geeft geen rustige soepele wind. Door de compacte bouw zijn andere oplossingen echter niet mogelijk.
Een structurele verbetering is in de huidige situatie niet mogelijk. Wel kan het functioneren van mechaniek, klaviatuur en windvoorziening worden verbeterd. (08)

2000: Restauratie door Pels & Van Leeuwen.

Huidige Dispositie:

Hoofdwerk   Bovenwerk   Rugwerk   Pedaal  
Prestant 8' Salicionaal (1846) 8' Bourdon 8' Prestant 16'
Roerfluit 8' Holpijp 8' Prestant 4' Subbas (1846) 16'
Octaaf 4' Octaaf 4' Quintadeen 4' Octaaf 8'
Gedekte fluit 4' Roerfluit 4' Gemshoorn 2' Gedekt 8'
Quint 2 2/3' Nasard 2 2/3' Sesquialter II Octaaf 4'
Octaaf (1846) 2' Nachthoorn 2' Scherp IV Ruispijp III
Mixtuur IV-V Quint 1 1/3' Kromhoorn 8' Bazuin 16'
Cornet (2000) V Cimbel III     Schalmei 4'
Trompet 8' Musette 8'        
    Tremelo          

 

Het orgel na de restauratie van 2000
Huidige situatie orgelkas

 

Bronvermelding

  1. E-mails d.d. 18-05-2013 en 20-05-2013 van Dick Würsten waarin hij een aantal documenten omtrent de verkoop en levering van het orgel mee stuurt.
  2. Boek: Steensma en Van Swigghem, Honderdvijftig jaar Gereformeerde Kerkbouw, Kampen: Kok, 1986 192-193
  3. Boek: Achim Seip Die Orgelbauwerkstatt Dreymann in Mainz/Orgelbau-Fachverlag Rensch Lauffen a.N. / ISBN 3-921 848-21-0.
  4. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Hoogeveen,_Hoofdstraat_95_-_Hoofdstraatkerk (26-12-2024)
  5. Archief Reil
  6. Archief Jaap Brouwer
  7. www: https://gereformeerdekerken.info/2017/08/26/de-hoofdstraatkerk-te-hoogeveen/ (26-12-2024))
  8. Archief Mense Ruiter
  9. Drents Archief: 0913 Archief van de afdeling Monumentenzorg van de provincie Drenthe 7 Prins Bernhardfonds/Anjerfonds afdeling Drenthe, vergaderingen; 1968-1970
  10. E-Mail Jan Pol van 14 november 2023
  11. Boek: Jubileumboek 1 januari 1905- 1 januari 2005 gereformeerde kerk Nieuweroord/Noordscheschut, eigen uitgave, 2005
  12. Tijdschrift: J.L. Havinga, Het orgel van de Hoofdstraatkerk, De Veenmol-1994-02
  13. www: https://www.beeldbankhoogeveen.nl/ (24-12-2024)

Afbeeldingen van het orgel in de Antwerpen situatie: (01)


Foto uit 1888 op een moment dat de kerk in rouw is vanwege het overlijden van een bevriend staatshoofd: Kaiser Wilhelm I van Duitsland


Reconstructiefoto door Dick Würsten op basis van bovenstaande foto en een foto van het front zoals het in Hoogeveen stond.


Orgelkasontwerp door Dreymann van een gelijksoortig instrument te Leeheim.