Schoonebeek, Hervormde kerk

Kerk
De middeleeuwse kerk maakte in 1927 plaats voor een nieuwe kerk.

Foto middeleeuwse kerk (02)



Foto Facebook Oud Drenthe in Woord en Beeld

1847: Het aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden van A. J. van der Aa uit 1847 meldt dat de kerk nog geen orgel heeft. (06)

1872: Berichten uit de krant omtrent plannen voor een orgel. Uit onderstaande krantenberichten blijkt dat er voor- en tegenstanders waren voor de plaatsing van een orgel.
Er wordt gestart met met een intekenlijst. Van Oeckelen plaatst een gebruikt orgel, dat op 30 september in gebruik werd genomen. Het werd bespeeld door schoolhoofd Baning uit Dalen.
In de kerkvoogdij-notulen wordt nauwelijks gerept over de aanschaf van een orgel.
Op 1 mei 1872 wordt besloten de huidige koster Michiel Voskuil per 1 september 1872 eervol te ontslaan uit zijn functies als koster, voorzanger en voorlezer.
Op 6 juni staat de volgende lastig te lezen zin in de notulen: 'Waarna orgel ter visie? van belanghebbenden wordt gelegd ten huize van L. St... vanaf de  ..... met den 16. juni 1872'
Op 11 oktober wordt de hoofdonderwijzer van Schoonebeek Evert Lubbers jr. benoemd tot organist. (13)
In het kasboekje van 1872 staat voor 24 september een uitgave van f 100,- ' aan den heer C.J. Bleeker voor het orgel'.
In het kasboekje van 1873 staat nog een post van f 3,- '12 mei aan K. van Dalenvoor vervoer van het orgel' . (12)
In de verantwoording voor 1873 een post van f 10,- voor de orgeltrapper en een post orgelonderhoud van f 25,-. De laatste post wordt ten laste gebracht van post 11 (onderhoud kerk) omdat deze blijkbaar nog niet was begroot. (11)


Provinciale Drentsche en Asser courant 13-03-1872,  22-03-1872


Provinciale Drentsche en Asser courant 26-03-1872, 03-10-1872


Provinciale Drentsche en Asser courant 11-11-1872.  Provinciale Drentsche en Asser courant 04-12-1873

1872-1927
In de registers van de Rekening Courant zijn er betalingen te vastgelegd aan orgelmakers en orgeltrappers. Er komen geen betalingen voor aan de organist. Blijkbaar werd deze niet betaald of uit een andere bron gefinancierd.
Orgeltrappers: 1879-1885 G. Meppelink f 10 per jaar, 1886-1889 Beukema f 10,-, 1892-1907 Kubelaar/Gubler f 10,-, 1908 B. Tijben f 10,-, 1909-1911 Harms f 10,-, 1918-1919 orgeltrapper Meijering f 10,-, 1921 G. Schutten f 15, 1922-1927 Schutten f 25,-
Orgelonderhoud wordt er vanaf 1882 in rekening gebracht. Zat in de eerste 10 jaar het onderhoud bij de prijs inbegrepen?
1882, 1885 Van oeckelen f 25,-
1886 Beukema f 10,-
1890-1893 Van oeckelen f 10,-
1895 Koch f 10,-
1896 Haupt f 10,-
1898-1910 Proper f 10,- f 15,-
1905 Proper f 15,- en Zilverberg 40,- Onbekend welke werkzaamheden Zilverberg uitvoerde.
1920 Proper 20,25
1921 Proper 20,40
1919 Proper f 15,- en G. Hans f 2,-,- G. Hans werd vermoedelijk betaald voor het indrukken van de toetsen bij het stemmen. In het kasboekje van 1916 (12) komt ook een betaling voor aan G. Hans met de volgende omschrijving: 'G. Hans, bij 't orgelstemmen f 1,-'.
1922-1927 J. van Lochem f 21,- 20,- 25,- (10)


De foto links stamt uit de beeldbank van het Drents Archief en heeft de volgende ondertiteling: "Het orgel in de oude Nederlands Hervormde kerk aan de Europaweg 115 te Schoonebeek". (01)
Foto rechts  (14) Klik op de afbeelding voor een vergroting)

1927: Er wordt een nieuwe kerk gebouwd omdat de oude kerk de gegroeide gemeente niet meer kan herbergen. Het orgel wordt overgeplaatst. In de oude kerk werd hierdoor tijdelijk een 'huisorgel' van een gemeentelid gebruikt totdat de nieuwe kerk in gebruik genomen was.

Links: ansichtkaart beschreven in 1931 rechts ansichtkaart van na 1940


Foto (André van Dijk) van de nieuwe kerk (03)


Weekblad der Nederlandsche Hervormde Kerk, 17 februari 1927, 27 december 1927, p. 3


Emmer courant 01-11-1927, 25-11-1927


Orgel in 1931 aangekocht van de Gereformeerde Zuiderkerk in Assen via bemiddeling van Meek uit Assen. Foto: G. Meyster (05)


Provinciale Drentsche en Asser courant 08-09-1928, Emmer courant 06-01-1931

1931: Door Meek uit Assen wordt het oude orgel van de Gereformeerde Zuiderkerk uit Assen verplaatst naar Schoonebeek.
In de bovenstaande advertentie van Meek wordt dit orgel te koop aangeboden.


De Nederlander 16-11-1931, Provinciale Drentsche en Asser courant 10-11-1931


Emmer courant Emmer courant 20-11-1931, 27-11-1931, 11-12-1931, 23-12-1931

Dispositie:
Manuaal I   Manuaal II   Pedaal
Bourdon 16' b/d Holpijp 8' Aangehangen
Prestant 8' Fluit 4'  
Salicionaal 8' disc. Viola di Gamba 8'  
Holpijp 8' Piccolo 2'  
Aeoline 8' Basson-Hobo (Clarinet) 8'  
Prestant 4'      
Fluit   4'       
Octaaf 2'      
Mixtuur II of III      
Trompet 8' b/d      
         



Emmer courant 03-01-1933, 12-12-1933


1933: Stemming door Meek uit Assen f 35,-(11)

1936/1937: Twee stembeurten door Meek uit Assen f 66,49 (11)

1938: In dit jaar wordt voor het eerst de organist betaald. Hij krijgt f 105,- per jaar. (11)

1946: Onderhoud orgel f 103,80 (11)

1948: Op 19 april wordt een contract opgesteld met de orgelmaker W. Smits uit Zuilen voor de restauratie van het orgel voor een bedrag van f 3.700,-. De restauratie wordt gefinancierd door geld te lenen van 2 kerkvoogden uit de gemeente.
De volgende werkzaamheden worden uitgevoerd:
 - Afregelen mechaniek.
 - Nieuw celluloid op de klavieren
 - Windlade schoonmaken en nazien. Sleep van de Basson-Hobo geschikt maken voor een Nasard 2 2/3. Stok van de mixtuur verbreden zodat een Mixtuur III kan worden geplaatst.
 - Pijpen uitdeuken en reinigen. Pijpen zodanig afsnijden dat een toonhoogte van 870 hz voor a1 wordt verkregen.
 - Basson-Hobo vervangen door een Nasard 2 2/3', Mixtuur vervangen door een Mixtuur III b/d
 - Vervangen van de discant van de Trompet 8' door een nieuw exemplaar
 - Frontpijpen vervangen door nieuwe pijpen van zink
 - Balg en kanalen nazien op dichtheid.
 - Vervangen van al het draadwerk door nieuw koperdraad.
W. Smits wordt betaald in twee termijnen van f 1.200 in april 1948 en f 2.420 op 29 juli 1948. (09)

1954: Op 29 juli kondigt organist Joh. Wolhuizen? zijn ontslag aan per 8 augustus, omdat de beloften die hem zijn gedaan bij zijn aanstelling in december 1952, niet zijn nagekomen. (09)
Onderhoudskosten orgel f 140,65  (11)

1955: Onderhoudskosten orgel f 149,95 (11)

1956: De kerkvoogdij vraagt in maart aan de Orgelcommissie van de Hervormde kerk advies omtrent de kosten van de orgelstemmer. De orgelmaker vraagt voor 2x stemmen per jaar f 145,-
Men vindt dit voor een orgel met 2 manualen, aangehangen pedaal en ca. 12 registers aan de hoge kant.
Voor de Gereformeerde kerk vraagt de orgelmaker f 115,-, terwijl dit orgel meer registers heeft. De betrokken orgelmaker is Valckx & Van Kouteren.
Op 8 maart antwoord van de orgelcommisie: De vraag van de kerkvoogdij komt aan de orde in de eerstvolgende vergadering van de commissie. (07)

1957: Notitie door Lambert Erné? op 7 februari van een bezoek aan de kerk.(07)

Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Op 27 april wordt een rapport gestuurd naar aanleiding van de vraag over het onderhoud van het orgel. Het orgel is samengesteld uit onderdelen van verschillende instrumenten. Het orgel is erg vervuild. Gescheurde pijpen door onoordeelkundig stemmen. Trompet is bijna onbruikbaar. Tinpest in pijpvoeten. Trompet, Violon en frontpijpen zijn van zink. De mixtuur is vrij nieuw, maar te zwak voor de kerk.
De Gamba spreekt slecht en is nauwelijks bruikbaar. De conditie van de windlade is ook slecht. Veel lekkage, zwaar lopend registerslepen.
Windmotor staat in een koude ruimte. De kwaliteit van het orgel is dusdanig dat restaureren weinig zin heeft. Het aangehangen pedaal is gemaakt volgens verouderde afmetingen. De orgelcommissie raadt aan een nieuw orgel aan te schaffen en niet voor een paar duizend gulden te gaan restaureren met vaak een slecht resultaat.(07)

1958: De orgelcommissie oppert het idee om de NAM (Nederlandse Aardolie Maatschappij) te enthousiasmeren om een bijdrage te leveren bij het oplossen van de orgelkwestie.
Op 13 mei wordt er weer door de orgelcommissie geďnformeerd naar de stand van zaken.
In juni antwoordt de kerkvoogdij dat de situatie nog niet urgent is, maar dat men wel is gestart met een de stichting van een orgelfonds.(07)

1968: Reil schrijft een rapport over het huidige orgel (gedateerd op 5 augustus 1968) op basis van een bezoek aan het orgel op 26 april.
Het huidige orgel wordt gedateerd als afkomstig uit de periode 1850-1880. Een gedeelte van het pijpwerk is vermoedelijke van een oudere datum. Bij de plaatsing van het orgel in Schoonebeek is de tinnen frontprestant vervangen door zinken pijpwerk. Dit gebeurde ook voor de bekers van de Trompet. De Mixtuur en de Quint 2 2/3 zijn dusdanig gewijzigd dat ze niet meer bij het oude pijpwerk passen. De windlades zijn in een zeer slechte staat. De meeste houten pijpen zijn gescheurd. De mechanieken zijn oud en versleten en zijn nauwelijks bespeelbaar. Houten pijpen staan voorin het orgel en functioneren als een soort geluidsscherm. Ook het positief staat ongunstig opgesteld. Het orgel was oorspronkelijk van goede kwaliteit (enkele registers zijn van zeer goede kwaliteit), maar is door alle wijzigingen zeer achterop geraakt.
Voorgesteld wordt om het goede pijpwerk op te nemen in een volledig nieuw orgel met hoofd- en rugwerk, omdat restauratie duurder zou uitpakken dan nieuwbouw.
Dit zou resulteren in een volgend instrument
 
Hoofdwerk  
1.Praestant 8vt staat in het front van het Hoofdwerk, wordt nieuw vervaardigd. 54 pijpen.
2.Holpijp 8vt de 12 grootste pijpen worden nieuw, de rest is de oude Holpijp van het eerste klavier. 54 pijpen
3.0ctaaf 4vt 54 bestaande pijpen.
4.Gedekt Fluit 4vt gedeeltelijk oude pijpen.
5.Octaaf 2vt. 54 bestaande pijpen.
6.Mixtuur 3-5eterk 234 nieuwe pijpen.
7.Trompet 8vt 54 nieuwe pijpen.
Rugwerk  
8. Praestant 4vt staat in het front van het Rugwerk, wordt nieuw vervaardigd, 54 stuks.
9. Gedekt 8vt 12 grootste pijpen nieuw, rest uit Holpijp 8vt van het tweede klavier, totaal 54 pijpen.
10.Roerfluit 4vt 54 nieuwe pijpen.
11.Praestant 2vt 54 bestaande pijpen (Piccolo)
12.Naaard 1 1/3vt 54 nieuwe pijpen.
13.Scherp 3-4sterk 204 nieuwe pijpen.
14.Kromhoorn 8vt,  54 nieuwe pijpen.
Pedaal  
15. Bourdon 16vt 30 nieuwe pijpen.
16. Praestant 8 vt Deze wordt geoombineerd met de Praestant van het Hoofdwerk.

1969: Van 15 oktober dateert een verslag van een vergadering tussen adviseur Klaas Bolt en de kerkvoogdij. Bolt adviseert de offerte van Van den Berg & Wendt niet te accepteren. Het pijpwerk wordt aangeleverd door een pijpfabriek en hij verwacht dat dit te weinig 'klankgevend' zal zijn. Hij adviseert een offerte aan te vragen bij Reil. Zij zouden een orgel met 2 klavieren kunnen leveren voor f 43.450,-. Een soortgelijk orgel is nu in aanbouw voor de Hervormde kerk van Dieren.(08)
Reil doet op 3 november 1969 een voorstel voor een geheel nieuw orgel. Adviseur namens de kerk is Klaas Bolt. Men besluit de werkplaats van Reil te bezoeken en ook een orgel van Reil te bekijken. Het idee om pijpwerk te hergebruiken is blijkbaar verlaten.
Ook het contract (blz. 01 en 02) heeft deze datum.
Op 4 november wordt de offerte en het contract door de kerkvoogdij bevestigt.


Tekeningen van orgel en orgelbalkon. (Klik op de afbeelding voor een vergroting) (08)



Het oude orgel in 1970 toen mevr. Nijhoff-Gijlers het voor het laatst bespeelde. Zij was ook al organiste in de oude kerk. (14)

1970: In juni 1970 wordt het oude orgel afgebroken. Reil schrijft op 6 juni een verslag van de afbraak. Zie blz. 01 en 02
Het orgel wordt op 21 november in gebruik genomen met samenzang en een orgelbespeling door Klaas Bolt. Zie het ingebruiknameboekje.





Foto htp://www.kerkeninbeeld.nl

Dispositie:
Manuaal I   Manuaal II   Pedaal  
Prestant 16' disc. Gedekt 8' Subbas 16'
Praestant 8' Fluit 4'     
Bourdon 8' Quint 2 2/3'    
Octaaf 4' Octaaf 2'    
Mixtuur III-V        
Cornet        



Nieuwsblad van het Noorden 21-11-1970, Nieuwsblad van het Noorden 26-11-1970


Foto (03)

1979-1982: Aan het einde van de garantieperiode van 10 jaar ontstaat er een discussie omtrent enkele uitgangspunten van het instrument: De niet ingevoerde mechanieken en de windvoorziening.
De kerkvoogdij schakelt Hans Kriek in als onafhankelijk deskundige. Hij brengt in 1979 een rapport uit. Blz 01, 02 en 03.
In het rapport concludeert hij dat de windvoorziening niet stabiel genoeg is (te nauwe windkanalen), de mechaniek rammelt en mechaniek en windllade van het orgel zijn  niet bestand (kromtrekken) tegen het type verwarming in de kerk.

N.a.v. het rapport van Hans Kriek wordt ook de Hervormde Orgelcommissie gevraagd een rapport uit te brengen. Het rapport is gedateerd op 11 december 1979. Zie blz. 01 en 02.
Dit rapport kwam tot stand na een gesprek met Reil en het volgende wordt geconstateerd: De onrust in de windvoorziening wordt gezocht in een regulatieklep, de onstemming wordt geweten aan grote temperatuursverschillen en het geruis wordt veroorzaakt door te ruime draaipunten. Voorgesteld wordt de windvoorziening opnieuw af te regelen. Voor het verbeteren van het geruis dient een compromis gevonden te worden om dit te verbeteren. Van ontstemming was tijdens het bezoek van de commissie niets te merken. Ook de orgelmakers hebben dit niet geconstateerd. Ook kan de Werckmeister-stemming hierin een rol spelen.

Op 10 januari 1980 worden beide rapporten naar Reil gestuurd en om een reactie gevraagd. Op 15 februari 1980 volgt een herhaalde vraag.

Op 20 mei 1980 doet de kerkvoogdij het voorstel om een arbritagecommissie te benoemen om de verschiillen van mening op te lossen.
De arbritagecommissie bleek na veel onderlinge communicatie niet nodig te zijn.
In het voorjaar van 1982 werden alle geconstateerde problemen verholpen en de kosten onderling gedeeld.
Op 24 mei 1982 bericht Klaas Bolt van het bezoek wat hij samen met dhr. van Beek van de Hervormde Orgelcommisiie bracht aan het orgel.
Hij constateert dat de werkzaamheden op een kwalitatief goed manier en royaal zijn uitgevoerd:
- De koppelmechaniek is ingevoerd
- De toetsmechniek is verbeterd door de achterkant van de klavieren op te hangen aan de windlade.
- Het windkanaal naar het orgel is ruimer gemaakt.
- De voeten van de metalen 16-voetspijpen zijn vervangen.
- Het orgel staat enigszins scheef doordat het podium door de droogte is gekrompen. Hierover dient deskundig advies te worden ingewonnen.

1983: In een brief van 24 januari 1983 heeft de kerkvoogdij nog een aantal vragen. Men bedankt Reil voor de wijze waarop de problemen van 1980-1982 zijn opgelost.
 -Moeten stembeurten worden aangevraagd of worden deze door Reil gepland.
 -In de kap is houtworm geconstateerd en dit wordt bestreden. Moeten er voor het orgel aparte maatregelen worden genomend
 -Advies voor het aanschaffen van een luchtbevochtiger
Op 28 februari 1983 worden de vragen van de kerkvoogdij door Reil beantwoord.

1992: Bij een bezoek van Reil op 16 oktober werd geconstateerd dat de balg lekkages vertoont door de jarenlange schommelingen in temperatuur en vochtigheid. Zie de brief van 22 oktober. Ook zullen de grootste pijpen worden opgehangen, ter voorkoming van doorzakken.
Onbekend is of deze werkzaamheden ook werkelijk zijn uitgevoerd. Zeer vermoedelijk wel gezien de brief van 12 november.

1999/2002: N.a.v. van een gesprek met organist Datema en een bezoek aan de kerk op 2 november schrijft Reil een voorstel voor groot onderhoud op 4 november (Blz. 01, 02 en 03).
In dit plan worden de volgende werkzaamheden voorgesteld:
 - Algehele schoonmaak. Ook de windladen worden in- en uitwendig gereinigd.
 - Mechaniek wordt compleet nagelopen. Het vilt van de klaviatuur wordt vervangen
 - Windverlies van de stokken zal worden verholpen.
 - De laagste metalen subbaspijpen zijn zwak qua geluid. Beter zou zijn deze te vervangen door houten pijpen.
Op 5 september 2000 wordt een geactualiseerde offerte gestuurd.
Op 3 januari 2001 bevestigt Reil de opdracht tot het uitvoeren van het in de offerte beschreven groot onderhoud. Dit wordt uitgevoerd in mei 2001. Zie brief Reil van 15 mei 2001. In deze brief wordt ook een gesprek aangehaald met organist Datema over vervanging van de laagste subbaspijpen.
Op 13 september 2001 volgt de opdracht om ook de laagste metalen subbaspijpen vervangen door houten pijpen. Op 20 september 2001 bevestigt Reil de opdracht voor de subbaspijpen. De werkzaamheden worden uitgevoerd in 2002.

2018: De kerk is verbouwd en opnieuw ingericht.

Foto Joke Bartelds op Facebook d.d. 11-10-2021


Bronvermelding:
  1. Op in het Drents Archief werd ik attent gemaakt door Victor Tmmer uit Leek via een E-Mail d.d. 14-05-2006
  2. www: http://reliwiki.nl/index.php/Schoonebeek,_Hoofdweg_115_-_Hervormde_Kerk_(1800_-_1947) (oude kerk)
  3. www: http://reliwiki.nl/index.php/Schoonebeek,_Europaweg_116_-_Hervormde_Kerk (nieuwe kerk)
  4. Tijdschrift: Het orgel 1969/12 Orgelbouwnieuws
  5. www: Orgeldatabase Piet Bron
  6. Boek: A.J. van der Aa, aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden Tiende deel blz. 251
  7. Archief Lambert Erné Universiteit Utrecht
  8. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek 298 Stukken betreffende de aankoop en ingebruikname van een nieuw orgel in de Hervormde kerk te Oud-Schoonebeek; 1969, 1970
  9. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek 292 Stukken betreffende de restauratie van het orgel in de Hervormde kerk te Oud-Schoonebeek; 1948, 1954, 1957
  10. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek 358-360 Registers van rekening-courant; 1821-1930 360 1839-1930
  11. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek 355 Staten van rekening en verantwoording van ontvangsten en uitgaven over de jaren 1857-1971
  12. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek 363 Kasboekjes van ontvangsten en uitgaven; z.jr. (c. 1825)-1937
  13. Drents Archief 0407 Nederlands Hervormde Gemeente Schoonebeek Notulen van de vergaderingen van: 177 kerkvoogden, 1852-1879, en kerkvoogden en notabelen, 1852-1879
  14. Boek: Een stuk geschiedenis Hervormde Kerk van Schoonbeek 1927-1977