Bovensmilde,Hervormde kerk

Kerk:
De eerste kerk ontstond in 1836. De huidige kerk werd gebouwd in 1869 en ingewijd op 30 januari 1870.


Foto Reliwiki (14)

Orgel:

Orgelopnamen door Arian van der Mark april 2019

Gisbert Steenwick: Serband in a-klein
Stanley: voluntary in C groot
Henry Purcell: Marche and canzona
Thomas Weelkes: Voluntary in a klein
William Walond: Voluntary in d-klein


1684: Het orgel is oorspronkelijk gebouwd voor de Waalse kerk in Kampen. In 1684 werd - na inzameling van geld onder de Waalse gemeenteleden - besloten een orgel aan te schaffen. Over een oud orgel werd toen niet gerept. Bovendien was er nog geen organist. Het salaris voor een organist kon de kleine gemeente ook niet betalen. Pas nadat het stadsbestuur bereid was om een jaarlijkse bijdrage van 50 gulden uit de stadskas ter beschikking te stellen, kon men een organist aanstellen. In de stedelijke resolutie van 6 oktober 1684 is een en ander als volgt omschreven:

"Ter vergadering van Schepenen ende Raedt sijnde geproponeert, hoe dat door een bijsondere liberaliteit van meest alle de ledematen van de Walsche Kerkcke 500 een merckelijke sa: (melinge) van penn: (ingen) was bij een gebracht, dat daervoor een nieuw orgel in gesijde Waische Kerke was gemaeckt en berijts voltrocken, streckende suix tot een merekelijke ciraet van dieselve; doch dat echter het geseyde orgel soude moeten stili staen, en 500 doende verwijten, ten ware haer Wel: Ed: (ele) H (ogmogende) Achtba: (are) jaerlijcks een weynighien tot onderhout van een organist geliefden te contribueren: waar op gedelibireert sijnde, hebben haer Wel: Ed: H. M. om voorverhaelde redenen de Waische Kercke tot onderhout van een organist begunstight met vijftich Carl:gul: jaerhjcks, te betalen halff en halff uyt dese Stads en Ecclesiastique Camers".(1)

Het is niet bekend wie het orgel heeft gemaakt. Mogelijk was het een werk van één van de drie orgelmakers die in deze tijd in Kampen werkzaamheden verrichtten: Appolonius Bosch, Roelof Barentsz Duyschot (met diens zoon Johannes) of Johan Slegel. Of het orgel geheel nieuw was, zoals het hiervoor gegeven citaat aangeeft, dan wel een verplaatst en aangepast orgel van elders valt ook niet met zekerheid te zeggen. Het orgel was een ballustrade-orgel met het klavier aan de achterzijde en sierstukken en consoles aan weerszijden daarvan. Het had een klavieromvang van C, D - c"'. Het orgel was in een eikenhouten kast geplaatst die met houten pennen in elkaar was gezet. De frontpijpen waren verguld.

De vermoedelijke dispositie was:

1696: In 1696 werd het onderhoud van de orgels in Kampen gegund aan Johannes Duyschot en ook het orgel in de Waalse Kerk viel onder deze regeling.

1712: Joost Derck Jalinck doet het onderhoud onder verantwoordelijkheid van Johannes Duyschot.

1732: A.A. Hinsz neemt het onderhoud over onder dezelfde condities.

1737: Hinsz voert een meer dan normale reparatie uit voor 150 gulden. (2) Mogelijkerwijs werd er toen ook het een en ander aan de dispositie gewijzigd. Ook het orgel in de Waalse kerk had te lijden onder gebrek aan onderhoud dat het gevolg was van de overgang van de verantwoordelijkheid voor de instandhouding van het instrument naar de kerkvoogdij.

1809/1810: Het orgel bleek behoorlijk vervallen te zijn en moest nodig worden gerepareerd. De reparatie werd uitgevoerd door L. J. van Dam, orgelmaker te Leeuwarden voor 240 gulden. Aan de koster werd voor onkosten nog eens 50 gulden uitbetaald. (3) Van Dam heeft waarschijnlijk de windlade van het orgel vervangen door een nieuwe, die liep van C tot f"'. Verder heeft hij vermoedelijk enkele registers gewijzigd. De Holpijp 8', die voordien was dicht gesoldeerd, had hierna losse hoeden met daarin krantenresten uit 1809.
Toevoeging van een Prestant 8' discant (12)

1823: De Doopsgezinden nemen het kerkgebouw van de Waalse kerk over en stellen een eigen organist aan.

1825: In de periode van 1825 tot 1837 werd het onderhoud en het stemmen van het orgel verricht door het orgelmakersbedrijf A. van Gruisen en Zn. De Waalse Kerken in Nederland - de eigenaar van het gebouw - trokken per jaar f 50,- voor onderhoud aan het orgel uit. In de regel schoten de Doopsgezinden zelf de kosten voor de reparaties voor en werd dit later met rente verrekend.

18xx: Verbouw tot een achtvoets orgel (12)

1841: Onderhoud en stemwerk gaat naar C. F. A. Naber uit Deventer.(4)

1847: De Doopsgezinde gemeente kopen gebouw en meubilair van de Waalse gemeente en besluiten het orgel in orde te laten brengen. In eerste instantie wilde men orgelmaker Naber hiervoor raadplegen, maar uiteindelijk werd het werk voor f 80,- gegund aan de jonge Zwier van Dijk uit Kamperveen. Zwiers vader, Flip van Dijk, moest vanwege de minderjarigheid van zijn zoon het contract mede ondertekenen. De organist van de Bovenkerk, J. H. van der Dussen, keurde het werk en gaf een positief oordeel. Uit tevredenheid over zijn werk kreeg Van Dijk vervolgens f 5,- meer uitbetaald dan was overeengekomen. (5)

De dispositie van het orgel moet na de werkzaamheden van Van Dijk als volgt zijn geweest:

Verder had het instrument een tremulant, een ventiel, en twee blaasbalgen. De kast van het orgel werd glanzend wit geschilderd door L. van den Berg Lzn, die ook verguldwerk aan het front zou verrichten en het lofwerk bij de pijpen zou verzilveren. Verder zou hij de windkast schoonmaken en witten en de omgeving schilderen. (6) Zwier van Dijk doet hierna het onderhoud en stemwerk. Broekhuyzen Sr. vermeldt over dit orgel het volgende:
"Het orgel in de kerk der doopsgezinde gemeente, staande op de broederweg. Is een klein doch net gebouw hebbende eertijds behoord aan het klooster der Zwarte Zusteren, later gebruikt tot eene Waalsche kerk en is sedert 1823 ingericht voor de doopsgezinde gemeente. Bezat toen reeds een klein viervoets orgel. Dit kergebouw werd in 1848 aanmerkelijk herbouwd; het orgel uit elkander genomen door de heer C.van Dijk, muzykdillettant te Kamperveen woonachtig, toen schoongemaakt (en) gerepareerd. Geëxamineerd door H. van der Duissen, organist aldaar Heeft 8 stemmen, een handdavier (en) twee blaasbalgen.
"Prestant D. 8 vt Octaaf 4 vt Mixtuur 3-4 St Prestant 8 vt Octaaf 2 vt Sexquialter 3-4 St Holpijp 8 vt Quint 3 vt tremulant, ventil".
(G.H. Broekhuyzen St, Orgelbeschrijvingen (cd. AJ. Gierveld), dl. 1(1986)457. K 4. Kampen Provintie Overijssel)

1878: Het kerkbestuur besluit het orgel stevig onder handen te nemen. Van Dijk verricht vervolgens voor f 260,00 aan reparaties. Vermoedelijk heeft hij de Mixtuur en de Sexquialter verwijderd en een Fernfluit geplaatst. In de kerkenraadsvergadering van 7 februari 1888 werd de orgelmaker met lovende woorden bedankt voor het geleverde werk. Jan Proper die toen al bij Van Dijk werkzaam was, had het geheel herstelde orgel op 29 januari bespeeld en met "bijzonder fraai spel de gemeente [...j doen hooren, dat het orgel thans aan de eischen van een goed Kerk-orgel" voldeed. (7)

1879: Het orgel was dan wel grondig nagezien, maar al na korte tijd bleek dat de toestand van het instrument toch niet optimaal was. Ruim een jaar na de oplevering moest al weer f 45,- worden uitgegeven aan een door Proper, de opvolger van Van Dijk, verrichte reparatie.

1894-1897: Het is niet ondenkbaar dat J.W. Zwolle, de in 1894 aangetreden nieuwe organist, bezwaren had tegen het instrument. Hoe dit ook zij, toen het orgel in mei 1896 ter sprake kwam in een vergadering van de kerkenraad, werd betoogd dat het orgel in slechte toestand verkeerde, dat het herstellen van het instrument voor een paar honderd gulden geen zin had en dat het beter zou zijn, zoals Proper had geadviseerd, een nieuw orgel aan te schaffen. Omdat de kerk in hetzelfde jaar een legaat van mej. Brouwer ter grootte van f 3.000,- ontving, vormden de financiën geen probleem. Orgelmaker Jan Proper maakte een bestek voor een nieuw orgel en kreeg de opdracht een nieuw instrument te bouwen voor een bedrag van f 1.800,-, waarbij hij f300,- terug zou geven voor het oude orgel. (8) Proper zou het instrument kort hierna in de Hervormde Kerk te Bovensmilde plaatsen.


Provinciale Drentsche en Asser courant 07-05-1897

1897: Bouw van een nieuw orgel door Proper in Kampen. Het bestaande orgel wordt naar Bovensmilde verplaatst door Jan Proper. Boven de klaviatuur hangt een opschrift."Geschenk ter herinnering aan de nagedachtenis van de Familie Sickens, Bovensmilde 4juni 1897, Gebrs. de Wal". (Vroeger hing dat onder de middentoren van het front.) Volgens de Groot betrof het een aanzienlijke en rijke familie, die uitstierf en het orgel ten geschenke gaf, waarbij de familie De Wal bemiddeling verleende. Dhr. Jans Vrieling, organist van de kerk, deelde mee dat deze Gebr. de Wal de nalatenschap van mevrouw Jantsje Sickens (1833-1897, ze was op 24 januari 1897 gestorven) voor het orgel bestemden. Door die omstandigheid zijn in Bovensmilde geen historische gegevens over de levering te vinden. Wèl is gevonden, dat op 28 maart werd gecollecteerd voor de orgelgalerij en dat op 30 juli 1897 f 341, werd betaald voor het maken van die galerij. Het orgel geeft te kennen, dat de buitenste zijvelden veel recenter zijn dan de rest. Al het stijl- en regelwerk van het front is van eiken met pen- en gatverbindingen samengebracht. Ook het zaagwerk dat als blinderingen is aangebracht is van eiken. Buiten de buitenste zijstijlen van de spitstorens is alles van vuren. Dat geldt ook voor zijwanden en achterwand. In het dak is alleen het gedeelte van de middentoren van eiken en zeer oud, het overige is ook van vuren. Het lijkt erop dat de middentoren oorspronkelijk hoger geplaatst was en dat de pijpen uit de middentoren, met toevoeging van één pijp, gebruikt zijn voor de zijvelden. De pijpen in de huidige middentoren zijn jonger en bezitten expressions als steminrichting. In 1897 is een geheel nieuwe klaviatuur aangebracht aan de linker zijkant. De registerknoppen werden direct boven het klavier aangebracht. Ze werden voorzien van witte porseleinen plaatjes, waarop de namen in zwarte letters zijn aangebracht. In samenhang hiermee werd de gehele speel- en registermechaniek in 1897 nieuw gemaakt. Ook de windvoorziening werd nieuw geleverd in 1897. Onder in het orgel werd een magazijnbalg gelegd, met daaronder twee schepbalgen, te bedienen met een handpomp, aangebracht in de rechter zijwand. Ook een windzicht was daar geplaatst.

Na al deze veranderingen is de volgende situatie ontstaan:

Frontpijpen geschilderd in aluminiumbrons, daaronder resten tinfoelie aangetroffen, daaronder resten verguldwerk.


Provinciale Drentsche en Asser courant 06-07-1897


Provinciale Drentsche en Asser courant 16-03-1921


Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Drenthe 1937

193x: Johan van Meurs noteert de gegevens van het orgel in zijn dispositiecahier


Klik op de afbeelding voor een vergroting
Uit het boek van Jaap Brouwer: Johan van Meurs - Een studie over een pionierend orgeladviseur

1962-1963: Het orgel wordt wit geschilderd.


Situtatie voor 1976 vanuit http://www.kerkeninbeeld.nl (08)


Beeldbank Drents Archief

1971: Dr. Oussoren (Rijksadviseur van Monumentenzorg voor orgels bezoekt op verzoek van Adrianus de Groot Bovensmilde en bericht via een brief d.d. 25 mei 1971 dat het orgel monumentale waarde heeft.

1972: op 24 juli bracht het Provinciaal Museum van de provincie Drenthe in opdracht van de kerkvoogdij van Bovensmilde een rapport uit in samenwerking met Willem Retze Talsma. Bladzijde 01, 02 en 03. (15)

1976: De jongste schilderbeurt van het front vond plaats in 1976, toen het orgel egaal groen werd geschilderd. In 1962-'63 was het orgel wit geschilderd, in 1897 was het in eiken imitatie opgeleverd. Uit de Kamper periode dateert nog een gegeven (uit 1847) toen als kleur wit werd bepaald. Er moeten vroeger vaaspotten op het orgel gestaan hebben. Deze zijn al lange tijd geleden verdwenen. (15)

1977: Adrianus de Groot schrijft in september 1977 een rapport omtrent de geschiedenis van het orgel. Bladzijde 01, 02, 03 en na enkele pagina's diverse bronnencitaten, devondsten vanuit het archief van de Hervormde kerk Bladzijde 01 en 02.
Op de pagina's 22, 23, 24, 25, 26 en 27 beschrijft hij het isntrument. Op de pagina's 28 en 29 twee reconstructie-tekeningen. (15)

1978: Op 28 juni stuurt Reil het eerste restauratievoorstel. Pagina's 01, 02 en 03. (15)

1980: Brief d.d. 12 februari 1980 van Reil met een voorstel voor een restauratie in 2 fasen. Specificatie van deze eerste fase.
Brief d.d. 18 maart 1980 van de kerkvoogdij aan het Ministerie van WVC met de vraag of het misschien mogelijk is na de afwijzing van het vorige verzoek de restauratie in 2 fases te laten uitvoeren. (15)

1986: Van 1977 zijn er al plannen om het orgel te restaureren, maar gebrek aan middelen verhinderen de realisatie er van.
Op 14 mei 1986 beslist het Ministerie van Welzijn, Gezondheid en Cultuur (WVC) 80% van de restauratie te subsidieren. Zie brief pagina's 01, 02 en 03.
Op 14 juli 1986 gaat er een brief vanuit de kerk naar de orgelmakers Reil dat de restauratie kan worden uitgevoerd.
Op 23 juli 1986 komt er een brief binnen van het Bureau Monumentenzorg van de provincie Drenthe, waarin er een subsidie van 10% vanuit de provincie wordt toegezegd.
Op 5 november 1986 wordt echter een restauratiecontract gesloten, omdat men de financiering rond heeft. Begeleidende brief bij het contract. (15)

1987: De fa. Reil wordt uitgenodigd om op de gemeenteavond van 19 februari 1987 uitleg te geven omtrent de komende restauratie. (15)

1988: Restauratie door Reil uit Heerde. Adviseur was Klaas Bolt. De ingebruikneming vond plaats op 5 juli 1988.
De nieuwe registeropschriften werden gemaakt door August Laukhuff uit Duitsland zie brief d.d. 8 februari 1988.
De eindkeuring wordt verricht door Klaas Bolt. Namen de Hervomde orgelcomissie was Aart van Beek aanwezig.. Het eindrapport is gedateerd op 4 augustus 1988. Bladzijde 01 en 02.
In een brief van 16 juli 1988 aan de Hervomde kerk van Bovensmilde evalueert Klaas Bolt  de restauratie van het orgel. Bladzijde 01 en 02
Orgelmakerij Reil houdt de ontwikkelelingen vanaf 1980 tot 1988 op hoofdlijnen bij op een aantekenblok.
Informatie 01 en 02 omtrent het intoneren van het pijpwerk. (15)

Voor foto's zie bijlage:


Tijdschrift Kerk en Muziek (1989-03) van de VOGG

Een uitstekende beschrijving van de restauratie van het orgel is te vinden in onderstaand artikel:

Het Orgel 1988-10 Het orgel in de Hervormde kerk te Bovensmilde door Jan Jongepier (09)
Dat in de Hervormde kerk van Bovensmilde een klein orgel van oude herkomst stond, was al geruime tijd in kleine kring bekend. Jaren geleden stuurde Adri de Groot, die nu in de U.S.A. woont, mij eens een door hem geschreven rapport over het orgel op. Door zijn toedoen werd de belangstelling voor het orgel gewekt. Thans is de restauratie van het orgel voltooid Deze werd uitgevoerd door de orgelmakers Gebr. Reil te Heerde. Adviseur was Klaas Bolt. De ingebruikneming vond plaats op 5 juli 1988.
De restauratie heeft meer klaarheid gebracht in de historie van het orgel en de datering van de onderscheiden delen daarvan. Maar ook archiefonderzoek heeft de geschiedenis, en vooral ook de herkomst van het orgel grotendeels kunnen ontrafelen.
Boven de klaviatuur hangt een opschrift. “Geschenk ter herinnering aan de nagedachtenis van de Familie Sickens, Bovensmilde 4 juni 1897, Gebrs. de Wal.” (Vroeger hing dat onder de middentoren van het front.) Volgens De Groot betrof het een aanzienlijke en rijke familie, die uitstierf en het orgel ten geschenke gaf, waarbij de familie De Wal bemiddeling verleende. Dhr. Jans Vrieling, organist van de kerk, deelde mee dat deze Gebr. de Wal de nalatenschap van mevrouw Jantsje Sickens (1833- 1897; ze was op 24 januari 1897 gestorven) voor het orgel bestemden. Door die omstandigheid zijn in Bovensmilde geen historische gegevens over de levering te vinden. Wèl is gevonden, dat op 28 maart werd gecollecteerd voor de orgelgalerij en dat op 30 juli 1897 ƒ 341,- werd betaald voor het maken van die galerij. Kort daarop blijkt J. Proper het orgel in onderhoud te hebben. Toen het spoor naar Proper verwees, kwam de Doopsgezinde kerk van Kampen in beeld, waar Proper uitgerekend in 1897 een nieuw orgel had gebouwd, en het oude voor ƒ 300,- had ingenomen. Het is inderdaad dit oude orgel dat naar Bovensmilde is gegaan.
De Doopsgezinden van Kampen maakten vanaf 1823 gebruik van een Middeleeuws kerkgebouw. Vóór de Reformatie was het de kapel van het Nonnenklooster St.-Anna. Vanaf ca. 1600 tot 1818 deed het dienst als Waalse kerk. Het onderzoek richtte zich dus in eerste instantie op de orgelgeschiedenis van de Waalse Gemeente.
In 1684 werd in de gemeente geld ingezameld voor de aanschaf van een orgel. Dat orgel is er ook gekomen, want men richt een verzoek aan de overheid om een bijdrage voor de organist, aangezien men die niet kon betalen. Alle onderzoekingen ten spijt is de naam van de bouwer echter niet gevonden. Ook het intensief uitgevoerde onderzoek van het thans nog aanwezige pijpwerk heeft niet kunnen leiden tot een onderbouwde toeschrijving.
Het orgel is waarschijnlijk een één- klaviers orgel geweest met klaviatuur aan de achterzijde, ongeveer acht registers en een omvang van C, D-c3. Van dit werk zijn nu nog aanwezig het front, zij het in gewijzigde vorm, en vijf registers pijpwerk. De frontpijpen zijn geheel verguld geweest.
Na onderhoud, o.a. door Joost Derck Jalinck (vanaf 1712) en A. A.Hinsz (vanaf 1743), komt een ingrijpend herstel door L. van Dam uit Leeuwarden in 1809. Aan Luitjen Jacob van Dam werd hiervoor op 28 januari 1810 240 gulden uitbetaald, terwijl de koster later in het jaar nog 50 gulden krijgt voor uitgaven ten bate van het orgelherstel.
Wat Van Dam veranderd heeft, is uit het bewaard gebleven materiaal afgeleid. De huidige lade is van zijn hand. Deze heeft 54 tonen, waaruit we kunnen afleiden, dat Cis en cs3-f werden bijgemaakt voor alle registers. Dat is ook nu nog te zien. Tevens voegde Van Dam een Prestant 8 vt disc. toe. Ook dit register is nog aanwezig. Bij de restauratie kon worden vastgesteld dat de lade van 1809 nog van een stekermechaniek voorzien is geweest, dus met achterkantbespeling als balustrade-orgel. Ook kon worden vastgesteld dat de lade van 1809 nog binnen het oudste frontgedeelte paste, d.w.z. achter het huidige front zonder de buitenste zijvelden.
Als de Doopsgezinden in 1823 het kerkgebouw betrekken, zoeken zij de orgelmakers Van Gruisen uit Leeuwarden aan voor het onderhoud. Betalingen zijn gedaan in 1825, 1832, 1835, 1836, 1837. In 1841 stemt Naber het orgel.
Na veel voorbereidingen wordt in 1847 de kerk met het daarin aanwezige meubilair door de Doopsgezinde Gemeente aangekocht van de Hervormde Gemeente, die vanaf 1810 eigenaar was. Zwier van Dijk herstelt het orgel voor 80 gulden.
In de dispositieverzameling van Broekhuyzen wordt dit bevestigd: “[...] Dit kerkgebouw werd in 1848 aanmerkelijk herbouwd; het orgel uit elkander genomen door de heer C. van Dijk, muzijkdillettant te Kamperveen woonachtig, toen schoongemaakt gerepareerd. Geëxamineerd door H. van der Duissen, organist aldaar [...].”
De door Broekhuyzen genoemde dispositie roept enkele vragen op. In de eerste plaats kan men zich afvragen wie verantwoordelijk was voor de verbouwing tot (semi) 8-voets orgel, die blijkbaar reeds had plaats gevonden. In de tweede plaats noemt hij geen 4-voets Fluit, die echter, blijkens het bewaard gebleven pijpwerk, wèl aanwezig moet zijn geweest. Broekhuyzen meldt:
een handclavier, 2 blaasbalgen.
Prestant D 8 v.
Prestant 8
Holpijp 8
Octaaf 4
Octaaf 2 v.
Quint 3
Mixtuur 3-4 st.
Sexquialter disc. 3-4 st.
Tremulant
Ventil

Zwier van Dijk krijgt het orgel daarna in onderhoud. In 1887 is het orgel aan herstel toe. Men wil ook registers laten vervangen. Zwier van Dijk krijgt in dat jaar ƒ 250,- uitbetaald voor herstel. De kerkeraad spreekt lovende woorden over het geleverde werk. In 1888 ontvangt J. Proper ƒ 45,- voor orgelherstel. Wanneer in 1896 een legaat van ƒ 3.000,- wordt ontvangen, besluit de kerkeraad een geheel nieuw orgel te laten maken. J. Proper maakt daarop in 1897 voor ƒ 1.800,- een tweeklaviers 8-voets orgel, dat ook nu nog in Kampen aanwezig is.
Hij neemt het oude orgel in voor ƒ300,-.
Hier eindigt dus het gedeelte van de historie dat zich te Kampen afspeelt. Wat er in Bovensmilde nog na 1897 gebeurd is, lijkt niet zo veel te zijn.
Meer is er waarschijnlijk gebeurd in 1897, bij de levering naar Bovensmilde. Maar dat zijn dan gegevens, die uit het orgel zelf moesten worden afgeleid. Het orgel geeft te kennen, dat de buitenste zijvelden veel recenter zijn dan de rest. Al het stijl- en regelwerk van het front is van eiken, met pen- en gatverbindingen samengebracht. Ook het zaagwerk dat als blinderingen is aangebracht, is van eiken. Buiten de buitenste zijstijlen van de spitstorens is alles van vuren. Dat geldt ook voor zijwanden en achterwand. In het dak is alleen het gedeelte van de middentoren van eiken en zeer oud, het overige is ook van vuren. Het lijkt erop dat de middentoren oorspronkelijk hoger geplaatst was en dat de pijpen uit de middentoren, met toevoeging van één pijp, gebruikt zijn voor de zijvelden. De pijpen in de huidige middentoren zijn jonger en bezitten expressions als steminrichting.
In 1897 is een geheel nieuwe klaviatuur aangebracht aan de linker zijkant. De registerknoppen werden direct boven het klavier aangebracht. Ze werden voorzien van witte porseleinen plaatjes waarop de namen in zwarte letters zijn aangebracht. In samenhang hiermee werd de gehele speel- en registermechaniek in 1897 nieuw gemaakt. Ook de windvoorziening werd nieuw geleverd in 1897. Onder in het orgel werd een magazijnbalg gelegd, maar daaronder twee schepbalgen, te bedienen met een handpomp, aangebracht in de rechter zijwand. Ook een windzicht was daar geplaatst.
Na al deze veranderingen was de volgende situatie ontstaan:

Manuaal, C-f3
Prestant 8 vt ;C-Fs gecombineerd met Holpijp, G-B hout, laat 19de-eeuws, cis0 1809, c°-d3 18de-eeuws (uitgezonderd cis0), ds3-P 1809
Holpijp 8 vt oud
Voix Celeste disc.8 vt disc. van 1809, omgestemd in 1897
Speelfluit 4 vt oud
Octaaf 2 vt oud, makelij verschillend
Quintfluit 3 vt oud
Fernfluit 8 vt Fabrieksmakelij 1888 of 1897?
Prestant 4 vt
Trompet = windlosser
Fluit van na 1897
Expression
Tremulant
Frontpijpen geschilderd in aluminiumbrons, daaronder resten tinfoelie aangetroffen, daaronder resten verguldwerk. De jongste schilderbeurt van het front vond plaats in 1976 toen het orgel egaal groen werd geschilderd. In 1962-’63 was het orgel wit geschilderd, in 1897 was het in eiken imitatie opgeleverd. Uit de Kamper periode dateert nog een gegeven (uit 1847) toen als kleur wit werd bepaald. Er moeten vroeger vaaspotten op het orgel gestaan hebben. Deze zijn al lange tijd geleden verdwenen.

Restauratie
De thans door de orgelmakers Gebr. Reil uitgevoerde restauratie impliceerde in de eerste plaats aanvaarding van de gegroeide toestand, wat technische aanleg betreft. Kas, frontstructuur, mechanieken en windvoorziening werden in de aangetroffen vorm geaccepteerd. Daarnaast werd gepoogd, een vroeger klankconcept te reconstrueren, in grote lijnen een toestand, die in 1809 zo zou kunnen zijn geweest. Hiertoe is het orgel weer tot viervoets instrument teruggebracht. De frontpijpen zijn weer als Prestant 4 voet aangesloten, waarvoor de oude pijpen in de zijvelden als grootste zijn benut en de middentoren loos is gebleven.
Alle conducten naar het front zijn uit lood nieuw gemaakt. Ook de Prestant 8 vt disc. is weer als zodanig hersteld.
Weinig verandering was er ten aanzien van de registers Holpijp, Speelfluit, Quintfluit en Octaaf 2 vt.
Nieuw gemaakt werden de registers Mixtuur, Sexquialter en Trompet. Voor de Mixtuur en de Sexquialter waren er aanwijzingen omdat de oude pijpstekken waren afgedicht.
De Trompetstok was echter niet geboord. Voor de Trompet is een voorbeeld van Van Dam aangehouden (Hindeloopen, 1813).
Een nieuw klavier werd gemaakt, met daarbij een nieuwe winkelbalk voor de speelmechaniek. Voor het pedaal werd een nieuwe mechaniek gemaakt en werd een klavier uit voorraad geleverd.
De windvoorziening werd gerestaureerd, de handpomp en het windzicht zijn er niet meer, waarschijnlijk reeds verdwenen toen ca. 1960 een windmachine werd geplaatst. Deze windmachine is nu in een nieuwe eiken dempkist naast het orgel opgesteld. Kas, windlade en mechanieken ondergingen ten slotte het noodzakelijke algehele herstel.

Beschrijving
Het frontschema is:

		9		9
4	7	9	5	9	7	4

Foto Wikimedia (13)

De labia zijn spits ingeritst, en verguld met bladgoud. De kleuren van de kas zijn nog steeds die van 1976, hoofdkleur is groen. Ornamenten zijn wit. De ornamentiek is in hoofdzaak grof, gebundelde voluten onder de torens, zaagwerk als blinderingen. Tussen de torens, boven de velden, is het enige gesneden werk te zien, gebogen festoenen. Op de middentoren een lier, ook weer zaagwerk.
De klaviatuur bevindt zich aan de linker zijkant. Het klavier is van Reil, korte toetsmaat (11,1 totaal, 3,9 voorste deel), beenbeleg in twee delen per toets, siergroefjes, ebben nageltjes. Eiken bakstukken, rechthoekig van vorm, aan de voorzijde van het klavier een zware geprofileerde eiken lijst. Het pedaalklavier lijkt vroeg 20ste-eeuws, boventoetsen van aflopende lengte. Het ligt in de bedoeling dit (moderne) pedaalklavier nog te vervangen.
De registerknoppen van 1897 zijn gehandhaafd, porseleinen plaatjes voor Mixtuur, Sexquialter, Trompet en Tremulant/Ventil zijn nieuw.
Voor de registers Sexquialter en Quintfluit is een registerdeling h°/cl gemaakt door het toepassen van een halve registerstand. Ook voor Tremulant/Ventil is zoiets gemaakt, in de eerste stand is het register Tremulant, met een schuifje wordt dan een pneumatiekbuis die uit de balg komt in werking gesteld, die vervolgens commando aan de pneumatische Tremulant geeft, in de tweede stand wordt langs mechanische weg het Ventil in werking gesteld, een klepje met blad veer op het windkanaal.
Het walsraam van 1897 is van eiken, de walsen zijn van grenen, de armen aan de onderzijde van palmhout, aan de bovenzijde van metaal. De registermechaniek heeft eiken trekstokken, korte ijzeren hefbomen in een grenen regel met as, eiken klossen bij de bevestiging aan de slepen. Het nieuwe pedaalwalsbord is van eiken. Alle draadwerk is nieuw, van messing.
De lade ligt op drie grenen liggers op een grenen stelling binnen de kas. De lade is van eiken en bezit drie inliggende voorslagen, vastgezet met platte messing klemmen. Op voorslagen en achterregel van het raam zijn overeenkomstige telmerken ingekerfd. Stokken en roosters zijn eveneens van eiken. De cancelvolgorde is, van achteren bezien:

Indruk
De restauratie heeft een sympathiek uitgangspunt gekozen. Voor elke reconstructie zou immers veel nieuw moeten worden gemaakt waarvoor in feite geen enkel gegeven voorhanden was.
Het is verheugend, dat middelen gevonden werden om het klankbeeld te herstellen. De oude registers komen nu tot hun recht, en de nieuwe registers voltooien het klankbeeld op waardige wijze.
De klank van het orgel is in hoofdlijnen vol en vocaal. De Prestant 4 vt is in de discant wat flüté, zeer geschikt om ook solo mee te spelen.
De 2 voet is meer glanzend, sterker ook. De Holpijp is zeer vol, de 4-voets fluit wat soepeler, de 3 voet weer vol van toon.
De Prestant 8 vt discant komt dan duidelijk uit een andere wereld, maar kan juist door zijn contrast verrassend werken. De nieuwe vulstemmen zijn wat karakter betreft goed getroffen naar mijn smaak en vormen in hoofdlijnen een goede eenheid met de oude registers. Wel vind ik in de discant het boventoonbeeld hier en daar wat gespannen zodat piektonen ontstaan die hinderlijk klinken. Ook op het gebied van de toonvorming zijn ongelijkheden aanwezig, die bij een eerstvolgende stembeurt misschien nog eens nagelopen kunnen worden. De Trompet heeft een bescheiden, boventoonrijk klankbeeld, vanuit de è-karakteristiek gedacht, maar zeker niet te scherp. Het register vermengt zich goed met alle mogelijke combinaties van grondstemmen, vanaf 8 en 4 voet. In het plenum wordt de Trompet volmaakt opgenomen en ontstaat een zeer goed getroffen balans tussen tongwerk en labiaalwerk, waarin de Trompet zowel grond- toonversterkend werkt als nog glans toevoegt.
Ook in technisch opzicht is de restauratie vlekkeloos uitgevoerd. Het werk getuigt in alle opzichten van groot vakmanschap en uiterste zorg. Met de vormgeving van het klavier is nu ook duidelijk iets van Reil-identiteit aan het orgel toegevoegd. Een bewuste keuze?

Huidige dispositie:

Het pijpwerk uit 1684 kenmerkt zich door een hoog loodgehalte. Bij veel pijpen is een duidelijke linnenafdruk op het metaal te zien, waaruit blijkt dat op linnen gegoten is. Ook is de structuur van de hamerbewerking te zien bij grotere pijpen Bij de gedekten is nauwelijks een labiumvorm waar te nemen, waar zichtbaar, ziet men een halfrond bovenlabium De binnenpijpen van de prestanten uit 1684 bevatten ingeritste, iets schuin toelopende zijlijnen, aan de bovenkant een vaag-ronde beëindiging.
Toonhoogte-letters staan bij de kruising van de naden, linksonder en linksboven. Opvallend is de nog aanwezige rode soldeerverf aan de buitenkant bij alle naden.
Alle gedekten hebben nu beweegbare hoeden. In de hoeden zijn resten van kranten uit 1809 en 1847 aan getroffen. Bij alle registers uit 1684 is Cis uit 1809 en zijn de pijpen voor cis''' -f''', voor zover nog niet aangegeven, uit 1809. Het oude pijpwerk bevat geen tot zeer weinig kernsteken. Als windruk is nu aangehouden 63 mm
De enigszins ongelijkzwevende temperatuur is volgens Young, 1800. Toonhoogte 466Hz


Nieuwsblad van het Noorden 07-10-1987

2004: Vanwege het PKN-proces is de kerk gesloten. Op 21 november 2004 werd de laatste dienst gehouden. De gemeente kerkt nu in de Gereformeerde kerk van Bovensmilde.

2005-2009: De kerk wordt gehuurd door de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk van Assen, Kloosterveen. Zij bouwen in Assen, Kloosterveen een nieuwe kerk. De nieuwe gereformeerd Vrijgemaakte kerk "Het Lichtpunt" in Assen is in september gereed gekomen en het huurcontract is daarmee beéindigd.

2010: In het tijdschrift "Het orgel" 2010-01 komt het orgel voor in een artikel van A.H. Vlagstra "Drie viervoets-orgels uit de periode 1680-1725". Zie PDF.

2014: De kerk is nu eigendom van de Stichting Oude Drentse kerken

2017: De kerk is gerestaureerd en voorzien van een nieuw bijgebouw. De PKN van Bovensmilde maakt nu weer gebruik van de deze kerk en heeft de Gereformeerde kerk afgestoten

2018: Door orgelmaker Henk Heideveld is een LED-verlichting aangebracht boven de lessenaar. Ook is de orgelbank verlaagd en kan hij met vullatten weer worden verhoogd. De tremulant gerepareerd en verbeterd. Het mechaniek van het pedaal werd bijgesteld.

Bronvermelding:

1. GAK, GA inv. Nr. 31 (Resoluties), fol. 191v: 6-10-1684.
GAK, GA invnr. 605 (Stedelijke rekening 1737). "Aen Anthony Hinsz voor 't repareren van het orgel in de Waelsche kercke 140 Cgld."
2. AWA, inv.nr. 587 (Memorie ontvangst en uitgaven 1777-1825): 1810 (AWA is het Archief Wallone te Amsterdam, een algemeen archief van de Waalse kerken). "1798: Dettet pour la reparation de la mareille pres 1'orgue. 1804: 28 Aug. L. Verver reparation l'orgue 1-10-0 1810: 28Jan L.J. v. Dam pour la reparation aux orgue 240-0-0. 27 Aout au marguiler pour differentes depenses et principalement l'occasion de la reparation des orgues 50-0-0" (marguiller = koster)
3. Vgl. GAK, ADG invnn 42: 5-10-1825 (f 20,-aan A. vt Gruisen voor reparatie); 14-6-1832 (f 10,-aan W v Gruisen voor reparatie); 15-5-1835 (f 6,-aan W v Gruisen voor reparatie); 16-5-1836 (f 6,- aan W v. Gruisen); 13-10-1837 (f 8,- aan W v. Gruisen). AWK tnvnr. 588 (Kwitanties 1818-1941: f 6,- aan C.F.A. Naber voor stemmen).
4. GAK, ADG invnr. 19 (Notulen 1802-1851): 30-8 en 1-10-1847. GAK, ADG inv.nr. 42 (Stukken betreffende aankoop en reparatie Waalse kerkgebouw): Contract Zwier van Dijk met Kerkeraad d.d. 3-10-1847 en Kwitantie Zwier van Dijk d.d. 22-10-1847.
5. GAK, ADG invnr. 42 (Stukken betreffende aankoop en reparatie Waalse kerkgebouw): Bestek of opgaaf van schilderen en vergulden van algehele Doopsgezinde kerk door L. vd. Berg Lzn. z.d. Kwitantie is gedateerd 5-9-1848.
6. In GAK, ADG invnrs. 3 en 71 (Rekeningen van ontvangsten en uitgaven) en 72 (Kasboeken) komen steeds posten voor van f 5,- voor stemwerk door Van Dijk. In inv.nr. 72 is ook de uitbetaling van f 260,- aan Van Dijk opgenomen. ADG inv.nrs 20 en 21 (Notulen kerkeraad): 3-5, 7-6 en 28-6-1887, 3-1 en 7-2 1888.
7. GAK, ADG inv.nr. 21 (Notulen kerkeraad): 5-5 en 7-7-1896, 2-2, 2-3 en 6-4-1897. ADG inv.nr. 73 (Kasboek): 10-7-1889.
8. www: http://www.kerkeninbeeld.nl (2014-02-17)
9. Tijdschrift: Het orgel 1988/10 Het orgel in de hervormde kerk te Bovensmilde door Jan Jongepier
10. Tijdschrift: De orgelvriend 1970/12 door A. de Groot
11. Boek: Orgels en organisten in Kampen ISBN 90-6697-080-4 IJsselakademie 1995 blz. 82-89 door W.D. van der Kleij en W.H. Zwart
12. Boek: Het historische orgel in Nederland  1479-1725 blz. 227-228
13. www: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hervormde_Kerk_%28Bovensmilde%29 nl (2014-02-17)
14. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Bovensmilde,_Hoofdweg_186_-_Hervormde_Kerk nl (2014-02-17)
15. Archief Reil orgelmakerij

Fotobijlage: