Eelde-Paterswolde Huisorgel Mr. A. Bouman

Fotoreportage van Janco Schout

Het orgel zoals dat nu staat opgesteld in Barneveld 1879: Oorspronkelijk had dit huispijporgel 5 stemmen en 288 pijpen. Het orgel werd gemaakt door Hermanus ter Hart, orgelmaker te Amsterdam voor de heer P. T. Dekker te Rhoon.

1884: Het orgel wordt overgeplaatst naar het huis van G. J. Vrijland te Rhoon

1918: Vanaf 1918 was het in bezit van L. Vrijland te Rhoon.

1942: Het orgel werd door de orgelmaker Th. Strunk te Rotterdam overgeplaatst en vergroot voor Mr. A. Bouman te Amsterdam.

1952: Door de firma Stinkens te Zeist werd het pijpwerk gewijzigd.

1958: Het orgel werd (volgens de heer Bouman voor het eerst in Nederland) voorzien van een elektronisch vrij pedaal (C-d’) instelbaar mf-f-ff; 32’-16’-8’-4’ door H. Meijer te Amsterdam. Ook was een ‘stemknop’ aanwezig.

1962: Herintonatie door de heer Bouman. De dispositie van dit huisorgel, dat nu 8 stemmen heeft met 508 pijpen werd als volgt:

Bas:   Diskant:   Pedaal: (02)  
1. Principaal 8' (03) 1. Praestant 8' 1. Praestant 16'
2. Bourdon 8' (04) 2. Holpijp 8' 2. Openfluit 8'
3. Roergedekt 4' (05) 3. Quintadeen 8' (08) 3. Subbas 16'
4. Parade 2' (06) 4. Roerfluit 4' (09) 4. Trompet 8'
5. Vox Humana 4' (07) 5. Octaaf 2' 5. Schalmei 4'
6. Quintreseptron 4 sterk (10) 6. Terts 1 3/5' (11) 6. Dulciaan 8'
           

Nevenregisters:
Tremulant (11)
Windrukaanwijzer.
Voor het pedaal: mf - f - ff ; 32'- 16'- 8'- 4' ; Stemknop.
Manuaal C - f3. Pedaal C - d'. Winddruk 60 mm.

1964: Wijziging pijpwerk

1974
: Wijziging pijpwerk. Het verwijderde Ter Hart-pijpwerk bleef bewaard en werd door Bouman in het verleden aan Sicco Steendam meegegeven.

19xx: Dhr. Bouman heeft op een gegeven ogenblik de electronische toevoegingen weer verwijderd. Het is op dit moment niet bekend wanneer hij dit deed.

1999/2000: Mr. A. Bouman is in 1998 overleden. Het huisorgel van Mr. Bouman stond ten tijde van zijn overlijden nog in zijn huis te Eelde, maar moest snel verkocht worden. Teus den Toom heeft daarin bemiddeld. Het instrument is verkocht aan heer Westeneng te Barneveld. Sicco Steendam heeft het orgel uit Eelde weggehaald.

Op het moment van Bouman’s overlijden had het instrument de volgende dispositie:
Links Rechts
Principaal 8’ Prestant 8’
Bourdon 8’ Holpijp 8’
Roergedekt 4’ Roerfluit 4’
Vox Humana 4’ Octaaf 2’
Parade 2’ Quint. 8’/Terts 1 3/5’
Quintreseptnon 4 st.

Manuaalomvang C-f’’’, winddruk 60 mm.
De panelen in de orderkast waren vervangen door dun textiel.
De windzicht (aan rechterzijde) was vastgezet.
De magazijnbalg was voorzien van een nieuw ventiel.
Het electronische pedaal was op een onbekend moment verwijderd.

Het secretaire-orgel werd weer in oude staat teruggebracht. Voor wat betreft het pijpwerk kon gebruik gemaakt worden van enig origineel pijpwerk, dat al bij Steendam lag. Ontbrekend materiaal werd nieuw vervaardigd. Ook werd enig Ter Hart-pijpwerk van onbekende herkomst gebruikt, afkomstig uit de werkplaats van de orgelbouwer J.J.Harkema (1925-1994) uit Zuidhorn. (11)

Dispositie na de restauratie:

Prestant 8' b/d gr. oct. comb. holpijp 8'
Holpijp 8' b/d
Fluit 4' b/d
Octaaf 2' b/d
Quint 3' b
Sesquialter 2st. d

Het instrument werd met een concert door Dick Sanderman op 25 maart 2000 in gebruik genomen. Uitgevoerd werden enkele kerksonates van Mozart (met strijkers), een vioolsonate van Bach en een orgelconcertje van Stanley. Orgelsolo: een koraalpartita van Pachelbel en een variatiereeks van Mozart. (12)

2003: Het instrument is inmiddels verkocht aan een particulier in Barendrecht. (13)

Hermanus ter Hart, een Amsterdamse orgelbouwer uit de tweede helft van de negentiende eeuw, is hoofdzakelijk bekend als bouwer van secretaire-orgels, slechts een enkele maal was hij bij de bouw van kerkorgels betrokken. Zijn opleiding moet hij gehad hebben in het bedrijf van Hermanus Knipscheer. Zo vinden we zijn naam in het door Knipscheer verbouwde en verplaatste orgel van de Doopsgezinde kerk van Hoorn (nu in de Hervormde kerk van het Groningse De Wilp). De vroegste activiteit die van Ter Hart is aangetroffen is de bouw van een secretaire-orgel in 1848, nu in particulier bezit in Valkenburg (ZH). De jongste activiteit, 1879, is de bouw van het secretaire-orgel dat nu wordt geplaatst in Barneveld. In het werk van ter Hart is veel van zijn leermeester Knipscheer terug te herkennen. Aangezien Ter hart vermoedelijk ook dezelfde kastenbouwer als Knipscheer had, zijn hun secretaire-orgels soms moeilijk uit elkaar te houden. In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat de instrumenten van Ter Hart wat luxer van uitvoering waren. Net als bij Knipscheer signeerde ter Hart maar weinig huisorgels, dateren deden beiden vrijwel nooit. Bij de bouw van kerkorgels werd Ter Hart bijgestaan door Martinus (de) Roos, piano- en harmoniumhandelaar op de Leidsegracht. Hij plaatste in 1851 het door Ter Hart gebouwde orgel in de Hervormde kerk van Ter Aar en hielp in 1858 bij de bouw van het orgel van de Hervormde kerk van Amsterdam-Buiksloot.

Noten (01-10 door W.D. van der Kleij)

  1. Genoemd orgel bevond zich ten huize van Mr. A. Bouman, Paulus Potterweg 4, Eelde-Paterswolde. We danken de heer Bouman voor de uitvoerige gegevens betreffende dit orgel
  2. De registers van dit elektronisch pedaal zijn naar keuze als 4 voet, 8 voet, 16 voet of 32 voet te gebruiken, in 3 sterktegraden en te schakelen op een grote of kleine luidspreker, monofoon speelbaar.
  3. C - B voortgezet in Bourdon 8'.
  4. c - b1 grenen; c2 - f3 eiken, doorboorde stoppen.
  5. Grenen, doorboorde stoppen.
  6. Frontpraestant (3 kleinste loos).
  7. Ingezet in 1964 i. p. v. grenen Quintfluit 2 2/3', dubbele conusbekers; gemaakt van de diskant van een Trompet 8' (Vijlen, Limb. Kath. Gebr. Müller, Reifferscheid).
  8. Staan op één sleep, waarop vóór 1974 een Quint 2 2/3', plus een Octaaf 1' stonden; pijpwerk uit 1952.
  9. 1952 metaal i. p. v. hout.
  10. Op een in 1952 gemaakte kantsleep geplaatste Cymbel, waarvan de samenstelling in 1962 werd gewijzigd. Samenstelling is nu:
    C 2/5 1/3 1/7 1/9
    F 2/3 2/5 2/9 1/7
    C 4/5 2/3 2/7 2/9
    G 1 1/3 4/5 4/9 2/7
    d1 1 1/3 4/5 4/7 4/9
    a1 1 3/5 1 1/3 8/9 4/7
    e2 1 3/5 1 1/3 1 1/7 8/9
    b2 1 7/9 1 3/5 1 1/3 1 1/7
  11. Informatie verkregen van Dick Sanderman d.d. 17-05-1999 en Sicco Steendam in 1999 en 2000
  12. Informatie via de internetdiscussielijst Organist door Dick Sanderman in april 2000.
  13. Informatie via een E-Mail van Janco Schout d.d. 25-8-2003

Fotoreportage van Janco Schout