Assen, Christelijk Gereformeerde kerk Groningenstraat 14 (Bethelkerk)

Geluidsopnamen Arian van der Mark d.d. 5-11-2016
 - Claude Balbastre delen uit Receuil de Noëls

1901-1947 Joodse Synagoge
Het gebouw dateert uit 1901 en wordt gebouwd als Joodse Synagoge. De architect is J. Smallenbroek (01).
Na de Tweede Wereldoorlog keren slechts 23 personen van de Joodse gemeenschap terug naar Assen. (06)


Links foto Drents Archief, rechts ansichtkaart na 1960

1947-1970 Gereformeerd Vrijgemaakte kerk
Het Joodse kerkbestuur besluit de synagoge op 12 mei 1947 te verhuren aan de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt. In 1951 wordt het gebouw verkocht aan de Gerfomeerd Vrijgemaakte Kerk. (06)
Tot 1965 werd er een harmonium gebruikt volgens het krantenbericht uit het Gereformeerd gezinsblad van 1 juni 1965.

1960: Ontwerptekening door Mense Ruiter van juli 1960. Gevonden in het archief van Mense Ruiter in de map Assen Bethelkerk/Maranathakerk. (13)

Waarschijnlijk een niet gerealiseerd plan. Klik op de afbeelding voor een vergroting.

1965: Nieuw orgel door orgelmaker Eppo Rynko Ottes uit Roden.
Dispositie:

Het orgel wordt op 29 mei 1965 in gebruik genomen.

Afbeelding voorzijde van het programma bij de ingebruikname. (03)


Bij de ingebruikname wordt het orgel bespeeld door orgelmaker Eppo Rynko Ottes.

Gereformeerd gezinsblad 01-06-1965


Gereformeerd gezinsblad 07-08-1965, Titelpagina van het tijdschrift Organist en Eredienst 1966 nr. 5

1970: De Gereformeerd Vrijgemaakte Kerk koopt de Gereformeerde Noorderkerk en de kerk wordt afgestoten. Daarna staat de kerk een aantal jaren leeg.
Het orgel wordt verkocht aan de Vrijgemaakt Gereformeerde gemeente in Stadskanaal. (05)
In 1980 wordt het overgeplaatst naar de Burgwalkerk in Creil. (04) (14)

Situatie in Creil. (14)

De kerk in Creil wordt in 1995 gesloten en het orgel wordt overgeplaatst door Klaas Kapitein uit Urk naar de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk in Nagele. Bij de overplaatsing is de Dulciaan van het pedaal vervangen door een Subbas 16'. (04)
In 2007 is het orgel 'versleten' en werd een luidsprekerorgel aangeschaft.
Het orgel wordt verkocht aan Klaas Kaptein en door hem in 2010 geplaatst in de vergaderzaal van de Gereformeerde Gemeente te Elspeet. (05) (14)

1980-heden Christelijk Gereformeerde kerk

1979: Op 18 april geven de adviseurs H.R. Smedema en T. Heidinga advies over de renovatieplannen van de synagoge op basis van een bezoek op 11 april. De bestaande ruimnte klinkt op dit moment zeer goed. Indien de houten vloer wordt vervangen dan een gladde vloer. Geen grindtegels. Het plafond schilderen en de isolatie aanbrengen boven het plafond. De wanden niet veranderen. De klankkaatser boven de preekstoel heeft de verkeerde helling. Het orgelbalkon moet minstens 3 meter boven de vloer van de kerk worden geplaatst. Het Hoofdwerk van het orgel achter de laatste trekstang. De adviseurs zijn niet erg tevreden over de kerkinrichting en doen een aantal suggesties ter verbetering.
Op 28 juni wordt er gerapporteerd over een in de kerk aanwezig deel van een gedemonteerd orgel. Over dit orgel wordt op 28 juni gerapporteerd. Het orgel is in 1872 door C.G.F. Witte gebouwd voor de Prinsekerk in Rotterdam. DE geschiedenis van dit orgel is in 1972 door Jan Zuidema vastgelegd. In 1908 is dit orgel verkocht aan de gereformeerde Kerk van Watergrafsmeer. In 1930 is het uitgebreid met een pneumatisch windlade door orgelmaker De Koff. Voor het orgel werd een nieuw loos front geplaatst. In deze vorm is het door de Christelijk Gereformeerde Kerk van Assen aangekocht. Het binnenwerk is voor het grootste gedeelte nog aanwezig en van uitstekende kwaliteit. Helaas zijn enkele pijpen gestolen. Het pijpwerk van de Koff is bruikbaar maar past niet goed bij het Witte-pijpwerk.
Het Witte-orgel kan goed worden gereconstrueerd, maar met 9 registers is het te klein voor het nieuwe kerkgebouw. Het zou beter passen in een kleinere kerk.
Het is beter een nieuw orgel te bouwen.
Er worden twee mogelijkheden geschets voor een orgel met Hoofdwerk, Rugpositief en Pedaal.
Dispositie A

Hoofdwerk	Rugwerk	Pedaal
Prestant 8'	Prestant 4'	Prestant 8' (transmissie)
Bourdon 16'	Roerlfuit 8'	Bourdon 16' (transmissie)
Holpijp 8'	Quintadeen 8'	Bazuin 16'
Octaaf 4'	Fluit 4'	Trompet 8'
Quint 3'Gemshoorn 2'
Octaaf 2'	Sesquialter
Mixtuur	Dulciaan 8'
Cornet
Trompet 8'

Dispositie B

Hoofdwerk	Recit	Rugwerk	Pedaal
Montre 8'	Flute 8'	Bourdon 8'	Bourdon 16'
Bourdon 16'	Flute 4'	Prestant 4'	Flute 8'
Bourdon 8'	Cornet III	Naszrd 2 2/4'	Trompette 8'
Prestant 4'	Hautbois 8'	Quartre de Nasrad 2'
Doubeltte 2'		Tierce 1 3/5
Fourniture V	'	Cromorne 8'
Cornet V
Trompette 8'

Voor de Frans georienteerd variantl zou orgelmaker Verschueren een goede keuze zijn.
In twee bijlages zijn een aantal details omtrecht techniek en klankgeving uitgewerkt.

Op 7 juli dankr A. de Goede voor het advies met een schets van het orgel. In de bouwvergadering waar dhr. Smedema aanwezig was kwam het volgende aan de orde:
-De bouw van een nieuw orgel geeft meer mogelijkheden. Kosten per stem f 12.000,-
- Extra kosten voor kastwerk en eventueel een Rugwerk f 25.000,-
- Een orgel met 17 stemmen komt dan op f 229.00,-. Inlevering van het Witte-orgel zou f 10.000,- opleveren.
Dhr. Heidinga zal het een en ander verder uitwerken. Er is gesproken over een Frans georienteerd orgel, maar als nadeel wordt er ervaren dat men dan gebonden is aan een specifieke orgelmaker. (15)

Links: schets met gebruikmaking van het Witte-orgel Rechts: schets met een Frans georienteerd orgel Klik op de afbeelding voor een vergroting (15)

Op 26 september bevestigt de GOV de opdracht tot het uitbrengen van een volledig advies. Dit wordt op 10 oktober vasteglegd in een overeenkomst. (15)

1980: Op 26 januari wordt Kaat en Tijhuis uitgenodigd een offerte uit te brengen voor een tweeklaviers variant van het Frans georienteerde orgel.

Schets op een schaal van 1:50 Klik op de afbeelding voor een vergroting

Op 26 maart wordt het gebouw door de Christelijke Gereformeerde Kerk van Assen in gebruik genomen en krijgt de naam Bethelkerk. Voor het programma van de ingebruikname zie het programmaboekje.
Op 4 augustus schrijft de GOV aan Kaat en Tijhuis over een vergelijking van de voorgestelde mensuren van Kaat en Tijhuis en die van Dom Bedos. Hij stelt voor om ze nog iets meer in lijn te brengen met die van Dom Bedos. Ook wordt een iets klassiekere vromgeving van het pedaalklavier in overweging gegeven. In een bijlage worden de mensuren van Kaat en Tijhuis en Dom Bedos grafische met elkaar vergeleken en is een voorstel omgenomen voor de vromngeving van de pedaaltoetsen.
Op 2 december stuurt de GOV een rekening voor de eerste termijn van het advies. (15)

De in 1972 nog voor de oude kerk aan de Kanaalstraat aangeschafte orgelonderdelen worden door Kaat en Tijhuis overgenomen. (07)


Foto A.E. van Kooten, Ermelo (06)

1981: Op 7 september wordt de tweede termijn van het GOV-advies in rekening gebracht.
Het orgel wordt op 17 december 1981 in gebruik genomen. Zie de ingebruiknamefolder en het programma. (08) (15)

1982: Het officiële ingebruiknemingsconcert volgt op 15 januari 1982, waarbij het orgel wordt bespeeld door Hans van Nieuwkoop.
Het orgel wordt beschreven in artikelen in Organist en Eredienst (09) en in De Orgelvriend. (10)
Op 12 februari verschijnt het eindrapport van Smedema en Heidinga. Over het algemeen is men tevreden over het orgel, maar klanktechnisch is de opvatting van Kaat en Tijhuis niet meer bij de tijd. De klank is niet zo geworden als de adviseiurs hadden gewild. In een gesprek op 8 januari is dit uitgebreid besproken.
Op 28 april wordt de laatste termijn van het GOV-advies in rekening gebracht.
Op 15 november schrijft Kaat en Tijhuis naar Dr. Gierveld van de GOV dat ze verschillen van mening met de beide adviseurs en dat de de bemoeienis van de adviseurs in de begeleiding van het bouwproces te ver is gegaan.
Op 6 december stuurt de GOV een eindafrekening met specificatie. (15)

Dispositie:

Stemming: 1/6 komma.
Schuifkoppeling voor de manualen, koppelingen van Rugwerk en Hoofdwerk naar Pedaal, tremblant fort voor het gehele orgel, tremblant doux op het Rugwerk.

(09) (10)


De Wekker, 1 januari 1982, p. 7.


Reformatorisch Dagblad, 8 mei 1982, p. 14. Voor de tekst zie bijlage 1



De Wekker, 8 januari 1982, Nederlands dagblad 20-01-1982

Bronvermelding:

1. E-Mail van Peter Dillingh d.d. 27-4-2002 22:20
2. Organist en Eredienst (1966) no 5. Het Orgelblad (1965) 175.
3. E-Mails van Wieger van Asperen d.d. 8-10-2005 en 11-10-2005
4. E-Mails van Robert Helder d.d. 18-07-2006
5. E-mail van Robert Helder d.d. 19-04-2010
6. Reliwiki: http://reliwiki.nl/index.php?title=Assen,_Groningerstraat_14_-_Bethel (12-07-2024)
7. Boek: Teus den Toom, De orgelmakers Witte, Heerenveen: J.J. Groen en Zoon, 1997 1198-1202
8. E-Mail Frits Kaan d.d. 2 april 2024
9. Tijdschrift: Tjibbe Heidinga, Het orgel van de Christelijk gereformeerde kerk te Assen, Organist en eredienst 1982/05 Zie PDF
10. Tijdschrift: F. Mulder, Het orgel in de Chr. Geref. Bethelkerk te Assen, De Orgelvriend 1982-06, Zie PDF
11. Tijdschrift: De Mixtuur no 38(1982) blz. 305 en de Mixtuur no 39(1982) blz. 353.
12. Tijdschrift: Het Orgel 1982/03, Orgelbouwnieuws
13. Archief Mense Ruiter
14. www: http://www.st-orgelcultuur-flevoland.nl/nagele_gkv.html (12-07-2024)
15. VU-Archief Amsterdam: 669 Gereformeerde Organisten Vereniging (GOV) - Orgelbouwadviescommissie 1-780 Doos 39: 53 Assen, Christelijke Gereformeerde Kerk, 1979-1982

Bijlage 1: Reformatorisch Dagblad, 8 mei 1982, p. 14.

Eigentijdse interpretatie van werk van Silbermann Chr, Geref Bethelkerk te Assen
De Chr. Geref. kerk te Assen kreeg een nieuw orgel dat op 15 januari jl. in gebruik werd genomen. Wij waren toen helaas niet in de gelegenheid het orgelconcert, dat ter gelegenheid van de ingebruikneming werd gegeven door Hans van Nieuwkoop, bij te wonen en daarom zijn wij onlangs naar de Bethelkerk aan de Groningerstraat in Assen getogen om dit unieke orgel nader te bezichtigen en te beluisteren. We werden bijzonder vriendelijk ontvangen door de organiste dezer kerk mevrouw J. H. van Dalen (tel. 05920-55332).
Wij vermelden een en ander even uitvoerig, aangezien deze organiste ook andere belangstellenden graag op dit orgel wil ontvangen.
We hebben hier een orgel gezien en mogen bespelen van grote importantie. We waren bovendien zeer verheugd dat het Nederlandse orgelbezit en in engere; zin, de provincie Drenthe, met zo'n fraai instrument is verrijkt. Dankzij vriendelijke medewerking van een der adviseurs van de Orgelbouwadviescommissie van de Geref. Organistenvereniging, de heer ing. Tj. Heidinga, kunnen wij u een uitvoerige beschrijving van dit orgel geven.
Allereerst echter een klein stukje kerkhistorie. De Chr. Geref. Gemeente van Assen is gehuisvest in een historisch gebouw. Op 26 maart 1980 werd nl. door deze Gemeente de Bethelkerk in gebruik genomen. Het gebouw dateert uit 1901 en werd oorspronkelijk gebouwd als Joodse synagoge. Het is een ontwerp van de bekende architeçt Tjeerd Kuipers (1857-1942) die ook de fraai gerestaureerde synagoge in Groningen en vele tientallen Geref. Kerken ontwierp. Na de Tweede Wereldoorlog werd de synagoge in Assen in gebruik genomen door de Geref. Kerk Vrijgemaakt. Vanaf 1970 stond het gebouw echter leeg en werd het met sloop bedreigd. Toen deed zich echter in 1971 een gelukkige omstandigheid voor. Tot dat jaar hadden de Chr. Gereformeerden gekerkt in een gebouw aan de Kanaalstraat. Toen de burgerlijke overheid dit gebouw wilde overnemen om het te slopen deed zich de mogelijkheid voor deze voormalige synagoge aan te kopen. Door deze transactie met de Gemeente Assen kon de herinnering aan het eens zo rijke Joodse leven in de stad Assen behouden blijven. Na ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden functioneert deze voormalige synagoge met bijgebouwen nu dus als kerkelijk centrum van de Chr. Geref. Kerk.
Allure
We vinden hier en daar nog aanwijsbare gegevens dat we met een voormalige synagoge te doen hebben. Onder meer is dit nog te zien aan de gevelsteen boven de hoofdingang terwijl ook in de hal nog een ingemetselde steen ons herinnert aan deze Joodse gebedsplaats. Het opmerkelijke van het kerkgebouw is dat de ruimte enerzijds vrij klein en intiem is en anderzijds door de grote hoogte (12.50 m tussen vloer en plafond) ongetwijfeld ook allure heeft.
Toen wij onlangs een brochure kregen toegezonden en wij niet wisten waar het over ging, was onze eerste indruk te maken te hebben met een Silbermann-orgel. Onze eerste impuls was toch achteraf bekeken niet zo verwonderlijk omdat de orgelmakers Kaat en Tijhuis voor het ontwerp van het nieuw orgel in de Chr. Geref. Kerk van Assen, inderdaad aansluiting hebben gezocht bij het werk van Andreas Silbermann (1678-1734) en zijn zoon Johann Andreas (1712-1783).
De werkplaats van de orgelmakers Andreas en Johann Andreas Silbermann was gedurende een groot deel van de 18e eeuw gevestigd te Straatsburg. Men treft hun orgels dan ook in deze stad en wijde omgeving aan. Doordat Andreas Silbermann van 17041706 werkte in de werkplaats van de orgelmaker François Thiery te Parijs, is het duidelijk dat we het werk van de Silbermanns tot de Franse school moeten rekenen. De orgels uit deze school kenmerken zich door vurige tongwerken en een groots 'Grand Jeu' en voorts door heldere prestanten en mixturen die samen een gesloten klinkend en voornaam „Plein Jeu' vormen.
Schema
Naar deze orgels zijn de orgelmakers Kaat en Tijhuis gaan kijken en hebben zo hun indrukken opgedaan en vastgelegd. Voor het frontontwerp van het orgel te Assen is gekozen voor het schema dat Andreas Silbermann hanteerde voor het orgel dat hij bouwde te Marmoutier. Toch is er bewust niet naar gestreefd een stijlkopie te realiseren. Veeleer is getracht te komen tot een eigentijdse interpretatie van klassieke voorbeelden en gegevens. De orgelmakers Kaat en Tijhuis hebben de torens van het orgel dan ook een halfcirkelvormige plattegrond gegeven, terwijl de lijsten van kappen en basementen het klassieke hoofdgestel vormen. Typisch zuidelijke elementen zijn de in het fries voortgezette consoles onder de torens. De kassen van het orgel zijn gemaakt van Oregon Pine en geschilderd in een roodbruine tint.
We willen apart melding maken van het bijzonder fraaie snij- en steekwerk aan dit orgel, zoals dat werd ontworpen door de adviseur Tj. Heidinga. Dit snijwerk werd door de gemeenteleden en enkele andere belangstellenden uitgevoerd. Het snijwerk past niet alleen uitmuntend bij dit orgel doch is tevens zo vakkundig uitgevoerd dat het gewoon professioneel valt te noemen. Het orgel heeft drie sleepladen nl. twee gecombineerde pedaalhoofdwerkladen die staan opgesteld in de hoofdkas en een windlade voor het rugpositief. De windvoorziening heeft één magazijnbalg, die met ruim bemeten houten kanalen op de ventielkassen van de windlade is aangesloten. De winddruk bedraagt 70 mm waterkolom. Een en ander voldeed uitstekend. Voorts heeft het orgel twee klassieke tremulanten nl. een tremulant-fort die op het gehele orgel werkt en een tremulant-doux die alleen op het rugpositief werkt. De toetstractuur is geheel uitgevoerd in hout.
Gehamerd
Voorts willen wij nog vermelden dat het metalen pijpwerk een gehamerde uitvoering heeft bij een hoog loodgehalte. We willen ook vanaf deze plaats de Chr. Geref. Kerk van Assen van harte feliciteren met dit orgel dat „klinkt als een klok' en voorts onze complimenten uitspreken voor de ondernemingsgeest van deze kerk.
We zullen van dit orgel ongetwijfeld nog veel horen, wij hopen dat de orgelmakers Kaat en Tijhuis ook op andere plaatsen in staat gesteld zullen worden hun ambachtelijke werk „ten toon te spreiden'. Onze verwachtingen voor de toekomst zijn hieromtrent hooggespannen.
Dispositie
Hoofdmanuaal: Montre 8'', Cornet 5 st.discant. Bourdon 16'', Bourdon 8'', Prestant 4'', Doublette 2'', Fourniture 4 st., Cymbale 2 St., Trompette 8'', Clairon 4''.
Rugpositief Prestant 4'', Bourdon 8'', Flüte 4'', Nasard 2 2/3'', Doublette 2'', Tierce 1 3/5'', Fourniture 4 St., Cromhome 8''.
Pedaal: Sousbasse 16'', Octave 8'', Trompette S;, Clairon 4''.
De manualen worden gekoppeld door het bovenmanuaal te verschuiven.