Assen Gereformeerde Noorderkerk. (Nu Kandelaarkerk Gereformeerd Vrijgemaakt)

Kerk.
De kerkelijke gemeente werd gesticht bij de akte van Afscheiding 24 november 1834 en werd daarmee één der oudste kerken der Christelijke Afgescheidenen in Nederland. Het eerste kerkgebouw was van 1840 en stond aan de Molenweg. In 1876 werd het nu nog bestaande kerkgebouw aan de Molenstraat in gebruik genomen. In 1895 uitgebreid met een kruispand (01). In 1970 werd de Noorderkerk/Kandelaar door de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk aangekocht als vervanger van de Bethelkerk (nu Christelijk Gereformeerde kerk). Nadien bleven de zalen achter de Bethelkerk in gebruik voor het kerkelijk leven.


Links foto Drents Archief rechts: ansichtkaart na 1960

Orgel.

1884: Benoeming van organisten in de Gereformeerde kerk van Assen. Eigenaardig is dat dit aan de orde komt in de gemeenteraad van de burgerlijke gemeente Assen.

Provinciale Drentsche en Asser courant 21-10-1884, 15-10-1884, 21-10-1884

1883-1885: Onder leiding van de in oktober 1883 benoemde dominee J. D. van der Munnik worden er plannen gemaakt voor de aanschaf van een orgel.
In de kerkenraadsvergadering van 13 december 1883 komt de aanschaf van een orgel aan de orde.
Al op 10 januari 1884 komt er een vervolg en besluit de kerkenraad met een stem tegen om door te gaan met de aanschaf.
Bij een rondgang door de gemeente in 1884 met intekenlijst voor gelden bestemd voor het orgel werd f. 1400, -- opgehaald. Op 13 maart 1884 besluit de kerkenraad met de firma C. en A. van Oeckelen te Haren te gaan overleggen omtrent de aanschaf.
Op 4 april 1884 wordt besloten door van Oeckelen in september van dat jaar voor f 2.000,- een orgel te laten plaatsen, dat gelijk is aan het orgel in de Hervomde kerk van Delfzijl.
(Voor een afbeelding van het orgel uit Delfzijl zie de geschiedenis van het orgel in de Gereformeerde kerk van Eelde). Gezien de snelle levertijd zal het orgel vermoedelijk op voorraad hebben gelegen.
In de vergadering van 7 mei 1884 vraagt men zich of Henderika van Walen en de onderwijzer bekwaam genoeg zijn om het orgel te bespelen. Men vermoedt dat ze niet genoeg kunde hebben hiervoor, maar dat Henderika van Walen bereid is les te volgen. Iemand van de kerkenraad gaat proberen dat beiden les gaan krijgen op het orgel in de hervormde kerk van de organist aldaar. De bouwcommissie zorgt voor de bouw een balkon voor het orgel.
5 juni 1884 meldt de predikant dat orgellessen voor Henderika van Walen toch niet nodig blijken te zijn. De galerij blijkt inmiddels te zijn afgerond voor ca. f 500,-. De trap naar de galerij moet kunnen worden afgesloten.
Op 1 oktober 1884 wordt er overlegd hoe de ingebruikname dient te verlopen. Men besluit het orgel op zondag 12 oktober in gebruik te nemen, samen met de herdenking van het 50-jarig bestaan van de kerk.
In de vergadering van 2 november 1884 wordt het contract met van Oeckelen voorgelegd en geaccordeerd. Van Oeckelen geeft 10 jaar garantie.
Op 17 november 1885 worden de financiën besproken. Dhr. Ruiter ligt de stand van zaken toe. Hij keurt af dat er al tot aankoop is over gegaan terwijl de financiën nog niet op orde waren. Hij vraagt zich af of er geen fonds gesticht moet worden.
Op 3 december 1885 wordt gemeld dat het proefjaar waarin organist Dam voor f 30,- per jaar het orgel bespeeld verstreken is. Men wil eigenlijk dat hij het gratis gaat doen, maar misschien neemt hj genoegen met f 10,-
14 januari 1886 komt deze kwestie weer aan de orde. DE organist heeft zich bereid verklaard gratis te spelen. Hij wil dan wel het koraalboek van Worp besteld hebben. Dit wordt besloten. (15).

De dispositie van dit orgel luidde vermoedelijk:

Manuaal  
Bourdon 16'
Prestant 8'
Holpijp 8'
Viola di Gamba 8'
Fluit Travers 8'
Octaaf 4'
Speelfluit 4'
Octaaf 2'
Trompet 8'
Aangehangen pedaal; mechanische sleepladen (03).


Stemmen voor waarheid en vrede jrg 21, 1884 [volgno 2] 01-01-1884 (schatting)


Provinciale Drentsche en Asser courant 02-04-1884, 22-08-1884, 30-09-1884 en 11-10-1884


Provinciale Drentsche en Asser courant 14-10-1884


Het nieuws van den dag 05-04-1884


Provinciale Drentsche en Asser courant 13-01-1922

1922: In de financiële commissie (1922-02-23) voor de bouw van een nieuwe kerk vraag men zich af waarom er zoveel huur (Hfl 80,- per jaar) betaald moet worden aan Meek uit Assen voor de huur van een orgel. Vermoedelijk gaat dit over een orgel in een noodgebouw.
In de vergadering van 1922-06-07 wordt besloten Hfl 3.000 te reserveren voor een orgel in de nieuw te bouwen Zuiderkerk. Het bedrag voor de nieuwe kerk wordt hierdoor verhoogd van Hfl 92.000,- naar Hfl 95.000.

1923: Blijkbaar werd de orgelgaanderij ook gerbuikt voor zitplaatsen voor militairen. Zie tekst uit de notulen kerkenraad van 17 april 1923 (16)

Tot 1926: Het onderhoud was tot 1918 in handen van de firma Van Oeckelen. Daarna werd dit werk gedaan door diens meesterknecht Hermannus Thijs tot 1926.
De organisten krijgen voor hun vrijwilligerswerk cigaren. Zie notulen kerkenraad 9 november 1926(16)

1926: Daarna kwam het onderhoud en stemwerk bij de firma Joh. Meek, orgelhandel te Assen (04).
Op de kerkenraadsvergadering van 16 november 1926 komt een verzoek van de blinde organist H.J. Kruithof uit Kampen aan de orde, waarin hij vraagt of hij in Assen een concert mag geven om in het onderhoud van zijn gezin te kunnen voldoen. Dit wordt toegestaan op 13 januari 1887(16)

1927: In de kerkenraadsvergadering van 8 maart 1927 komt de aanschaf van een orgel voor de Zuiderkerk aan de orde.
In de vergadering van 14 juni 1927 wordt besloten om organist Benes voor zijn 25-jarig jubileum een cadeau van F 50,- aan te bieden.  Na een ander agendapunt kwam het nieuwe orgel voor de Zuiderkerk weer ter sprake. Besloten wordt een orgelcommissie in te richten. Deze orgelcommissie moet door de Commissie vn beheer worden georganiseerd.
Op 6 september 1927 komt de Orgelcommissie voor de Zuiderkerk weeraan bod. Men besluit een commisie te benoemen, bestaande uit 10 ersoen: 2 uit brede kerkenraad, 2 commissie van beheer, 3 mannen en 3 vrouwen uit de gemeente.
1927-09-20 De Orgelcommissie voor de Zuiderkerk is geïnstalleerd. Eén lid bedankt wegens ziekte. Hiervoor wordt iemand anders benoemd.
Op 18 oktober 1927 wordt een verzoek van de Orgelcommissie behandeld om ten bate van het orgelfonds Zuiderkerk op 10 november 1927 een kunstavond te houden met orgel en zang. Dit wordt geakkordeerd.
1927-12-06 Er wordt gemeld dat de kunstavond van 15 december niet doorgaat. Dit wordt verschoven naar 2 februari 1928.(16)


Provinciale Drentsche en Asser courant 11-01-1927, 14-01-1927

1928: Op 21 februari wordt besloten de orgelcommissie Zuiderkerk uit te breiden met 4 leden: 1 vrouw en 3 mannen.(16)


Provinciale Drentsche en Asser courant 25-10-1929


De bazuin jrg 79, 1931, no 41, 09-10-1931, Het Orgel oktober 1931


Provinciale Drentsche en Asser courant 30-09-1931, Emmer courant 02-10-1931

1931-1932: Tijdens de plannen voor de nieuwbouw van een orgel in de Gereformeerde Zuiderkerk aan de Zuidersingel te Assen in 1931 werd besproken dat de nieuwbouw van het orgel in die kerk gepaard zou gaan met modernisering van het orgel in de vergrote en nu zo geheten Noorderkerk. Men besloot toen om hiervoor f. 2000, --- uit te trekken. De ombouw werd opgedragen aan de firma Valckx en van Kouteren, orgelmakers te Rotterdam, die ook het nieuwe orgel in de Zuiderkerk zouden leveren (05). In 1932 werd het verbouwde orgel in gebruik genomen. Voor de orgelbespeling had men de musicus H. Pijlman uit Meppel uitgenodigd. Uit het vorige Van Oeckelen-orgel werden 8 registers overgenomen. Door de verandering in 1932 werd het orgel van mechanisch omgezet in rein-pneumatisch en het verkreeg 2 klavieren en een vrij pedaal met in totaal 19 stemmen. Het oude front bleef gehandhaafd (06).
In het kasboek van de orgelcommissie staat voor deze verbouwing een bedrag van f 3.750,- geboekt, waarbij de boekhouder van de Molenstraatkerk eerst een bedrag van f 2.000,- overmaakte naar de orgelcommissie



Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant 30-09-1931


Provinciale Drentsche en Asser courant 20-04-1932


Het Orgel 1932-04                                           De standaard 30-04-1932                       De Amsterdammer 30-04-1932


Provinciale Drentsche en Asser courant 20-12-1933


Provinciale Drentsche en Asser courant 15-11-1934 en 17-11-1934 (Klik op de afbeelding voor een vergroting)

1939: In dit jaar werd de Noorderkerk verbouwd en het orgel werd weggenomen. Bij de wederopbouw werd een nieuw front gemaakt ontworpen door de architect J. Smallenbroek.
De dispositie werd uitgebreid met een Prestant 16' op Manuaal I. Ook ditmaal werd het werk gedaan door de firma Valckx en van Kouteren te Rotterdam. Op 6 december 1939 werd het orgel in gebruik genomen.
Deze werkzaamheden werden uitgevoerd voor f 1.008,- volgens bijgaande rekening.


Christelijk sociaal dagblad voor Nederland De Amsterdammer 03-11-1939, De standaard 06-11-1939, Provinciale Drentsche en Asser courant 04-10-1939


Provinciale Drentsche en Asser courant 29-11-1939 (Klik op de afbeelding voor een vergroting)

Informatie uit het boek van Jaap Brouwer "Johan van Meurs - Een studie over een pionierend orgeladviseur"
In 1939 waren Meek en Van Meurs als adviseurs betrokken bij de herplaatsing van het Valckx & van Kouteren-orgel (1932) in het vergrote kerkgebouw.
Kennelijk was het adviseurschap van Van Meurs (nog) niet aan Valckx & van Kouteren doorgegeven want zij schreven hem op 9 mei 1939:488 "Met belangstelling namen wij er kennis van dat U, nadat U zich had aangeboden eventueel advies te geven, een onderhoud met Ds. Bos had. Alhoewel de Ds. deze aangelegenheid met U heeft besproken, denken wij toch niet dat men bij dit werkje, temeer daar de Heer Meek ook hier reeds toezicht houdt J en op verzoek van den Kerkenraad behulpzaam is, nog een adviseur zal aanvragen."
Uit een latere aantekening van Van Meurs blijkt dat het nieuwe door architect Jan Smallenbroek ontworpen front 37 sprekende Prestant 16'-pijpen had en dat van de Bourdon 16' op II slechts de discant in de zwelkast stond. Kerk en orgel werden 6 december 1939 ingewijd.
 



488 GrA, toegang 1618, inv. nr. 12.




Organist en Eredienst 1939-12 nr. 90, Het Orgel december 1939



Foto verkregen via Bert Koetsier (14)

De dispositie was toen:

Gegevens van der Kleij:
Manuaal I C - g3   Manuaal II C - g3 Pedaal C - f1
Prestant 16' b/d Bourdon 16' * Subbas 16'
Prestant 8' * Concertfluit 8' Octaafbas 8'
Holpijp 8' * b/d Aeoline 8' Violon 16'
Viola di Gamba 8' * Voix Celeste 8'    
Fluit travers 8' * Fluit 4'    
Octaaf 4' * Woudfluit 2' *    
Speelfluit 4' * Tremolo      
Octaaf 2'        
Mixtuur 3 sterk        
Trompet 8' *        
De met * gemerkte stemmen zijn nog uit het oorspronkelijke Van Oeckelen-orgel. Systeem pneumatische-kegelladen. Manuaal II in Zwelkast bediend door zweltrede. Bourdon 16' en Violon 16' als trede. Koppelingen: Man. I. - Man. II. ; Man. I. - Ped. ; Man. II. - Ped. ; Sub Octaafkoppelingen Man. I en Man. II. ; Super Octaafkoppeling Man. I. , Man. II en Ped. ; Wijzerplaat Generaal Crescendo. Knoppen voor: Vrije Combinatie; PP. , P. , MF. , F. , T. , Oplosser , TA. , O. , AP. , Oplosser. Fluit Travers 8', vanaf klein c en het groot octaaf gecombineerd met Holpijp 8'. Violon 16' transmissie van Bourdon 16' en Octaafbas 8' transmissie van Prestant 8' (07).

Dispositie volgens Bert Koetsier: (Hij studeerde in de jaren '60 op dit instrument) (14)
Manuaal I C - g3   Manuaal II C - g3 Pedaal C - f1
Prestant 16' b/d Bourdon 16' * Subbas 16'
Prestant 8' * Concertfluit 8' Octaafbas 8'
Holpijp 8' * b/d Aeoline 8' Violon 16'
Viola di Gamba 8' * Voix Celeste 8'    
Trafierfluit 8' * Fluit 4'    
Octaaf 4' * Woudfluit 2' *    
Speelfluit 4' * Tremolo      
Octaaf 2'        
Mixtuur 3 sterk        
Trompet (buiten werking) 8' *        

Koppelingen: Manual II-I, Manuaal I-Pedaal, Manuaal II-Pedaal, Suboctaaf Manuaal I, Suboctaaf Manuaal II- Manuaal I, Superoctaafkoppel Manuaal II-Manuaal I, Superoctaafkoppel Manuaal I, Superoctaafkoppel Pedaal
Speelhulpen: Zwelkast Manuaal II, Genraal Crescendo, Automatisch pedaal, Vrije combinatie, Vast combinatie, PP, P, MF, F, T (14)


Tekening verkregen via Frits Kaan. Tekening door Lukas Kwant (12)                                    Detail vanuit een overzichtsfoto vanuit een oude krant gecopieerd door Wietse Meinardi (13)
                                                                                                                             (2 pijpen ontbreken, deze werden met kooruitvoeringen verwijderd om de dirigent te kunnen zien.)

Opmerkingen van E.R. Helder uit Zwolle: (11)
De Violon 16 was een transmissie van de Prestant 16 (zoals vaker bij Valckx en Van Kouteren), dus niet van de Bourdon.
De Octaafbas 8 was zelfstandig, het was de oude Prestant 8 van Van Oeckelen. De Prestant 8 op het Hoofdwerk was van zink.

Het Generaal-Crescendo was - volgens een wijzerplaatje op de speeltafel - als volgt opgebouwd:

  Manuaal I Manuaal II Pedaal
1. Holpijp 8 Aeoline 8 Koppel II
  Koppel I-II    
2. Viola da gamba 8   Koppel I
3. Travers fluit 8 Concertfluit 8 Subbas 16
4. Speelfluit 4    
5. Prestant 8 Fluit 4 Octaafbas 8
6. Prestant 16    
7. Octaaf4 Woudfluit 2 Koppel superoctaaf
8. Mixtuur Koppel suboctaaf  
  Koppel I-II suboctaaf    
9. Octaaf 2    
  Trompet 8    
10. Koppel superoctaaf    
  I-II superoctaaf    


Foto verkregen via Bert Koetsier (14)


Provinciale Drentsche en Asser courant 23-12-1941

1944: De orgels in de Noorderkerk en de Zuiderkerk waren verzekerd voor 12.000,- en f 18.000,-. (18)

1947: In het maandblad Het Orgel van februari 1947 staat een verslag van het slot van een kerkdienst op 19 januari.

1953: In juli 1953 schreef Johan van Meurs, organist van de der Aa-kerk in Groningen,  een rapport over het orgel (blz. 01 en 02)
Hij start zijn betoog met de opmerking dat het orgel door de combinatie tussen oud pijpwerk en nieuw pijpwerk geen eenheid is. De dispositie en intonatie is hierdoor niet erg geslaagd.
Hij constateert de volgende gebreken:
 - De pneumatiek van het pedaal is in slechte staat
 - De winddruk is te hoog
 - De opstelling van het 2e manuaal is ongunstig voor de klank
 - Samenstelling van de Mixtuur is te laag
 - De Trompet 8' is onbruikbaar en de 12 baspijpen ontbreken
Hij raadt aan geen grote kosten meer voor dit orgel te maken en de werkzaamheden te beperken tot:
 - Pneumatiek schoonmaken en opnieuw afregelen. Vooral het pedaal.
 - Enkele stemmen sterker te intoneren
 - Offerte vragen voor het vervangen van de Mixtuur en de Trompet 8'. (15)

 

Rapport van Van Meurs over het orgel van de Noorderkerk (thans Kandelaarkerk) in Assen
Algemeen:
Dit orgel bestaat uit een oud gedeelte pijpwerk en een aantal stemmen dat later bij uitbreiding van het orgel tot een 2 klaviers orgels is aangewend. 61
Jammer genoeg moet gezegd worden dat de verbinding van het oude en het nieuwe pijpwerk niet als een homogeen geheel gezien kan worden.
De onderlinge mensuren (= maten) van het oude pijpwerk en het nieuwe pijpwerk kloppen niet met elkaar. Daardoor is de intonatie en de dispositie van dit orgel niet erg geslaagd te heeten.
Gebreeken.
1 De pneumatiek van het pedaal is zeer slecht.
2 De winddruk is te hoog.
3 Opstelling van het tweede manuaal is niet gunstig voor de klank in de kerk.
4 Mixtuur en Trompet zijn is slecht samengesteld en te laag.
5 Trompet is niet bruikbaar, tevens ontbreken de 12 baspijpen.
Daar wellicht te weinig klank door het orgel wordt ontwikkeld voor een geheel gevulde kerk zou het orgel sterker geïntoneerd kunnen worden.
De Mixtuur moet hoger in samenstelling worden. De Trompet kan misschien van andere tongen worden voorzien.
Tenslotte zou ik u willen raden aan dit orgel géén grote kosten te besteden om de grondredenen onder ‘Algemeen’ vermeld.
Advies werkzaamheden.
1 pneumatiek nazien en schoonmaken tevens gelijkstellen voor pedaal.
2 eenige stemmen sterker intoneren (nader op te geven).
3 offerte vragen voor Nieuwe Mixtuur en Trompet verbeteren is zeer wenselijk. (Punt 1 en 2 zijn als noodzakelijk te beschouwen)
Een en ander opgenomen en vastgesteld juli 1953
Joh. van Meurs organist der Aa kerk Groningen


Provinciale Drentsche en Asser courant 01-07-1953, 08-07-1953, 28-03-1958

Informatie uit het boek van Jaap Brouwer "Johan van Meurs - Een studie over een pionierend orgeladviseur"
Begin 1953 was sprake van onvrede over de orgels in zowel de Noorder-489 als de Zuiderkerk en werd Van Meurs om zijn oordeel over deze instrumenten gevraagd.490
In zijn rapportage uit juli van dat jaar ging hij uitgebreid op geconstateerde gebreken in en deed voorstellen voor wijziging (zie blaz 01 en 02 van het rapport in de tekst hierboven)
Het advies van Van Meurs werd overgenomen. Afgezien van een Trompetrestauratie door Blank in 1973, werden aan dit orgel geen grote kosten meer gespendeerd.
489 De vroegere Gereformeerde Noorderkerk is thans de Kandelaarkerk van de Gereformeerde kerk vrijgemaakt.
490 Lukas D. Kwant z.j., 6.

1955: Na verloop van jaren kwamen er klachten over storingen en moest veel onderhoud worden gedaan. In 1955 adviseerde de organist van de A-kerk te Groningen Johan van Meurs om het orgel maar weg te doen en een nieuw orgel te plaatsen (08).

1970: De Noorderkerk wordt verkocht aan de Vrijgemaakt Gereformeerde gemeente te Assen en kreeg de nieuwe naam Kandelaarkerk (09).

1973: Restauratie Trompet 8' door de fa. Blank, die toen een nieuw orgel bouwde in de Maranathakerk. (10)

1984: In een boek (19)over de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk in Assen staat over het orgel uit 1887 het volgende: ' 'n Nieuw orgel Ds. J.D. van der Munnik die hier op 7 oktober 1883 voor het eerst preekte, was niet alleen een uitstekend predikant, doch ook een groot liefhebber van kerkmuziek. Hij had bijzonder veel takt om met mensen om te gaan. Daarom zei hij: "De hoofdonderwijzer kan prachtig zingen, maar een kerkorgel is toch je ware. We moesten er eigenlijk een kopen". De kerkeraad was er eerst niet voor te porren, maar uiteindelijk gaf men hem toestemming zelf met een lijst door de gemeente te gaan. Dat deed hij dan ook en met succes. Algauw had hij f.1400,-- bijeen. Nog niet het hele bedrag, maar 't was nu wel te wagen. Voor f. 601,-- - die gulden was vermoedelijk de winst Van de aannemer - werd er een galerij in de kerk gebouwd. Orgelbouwer van Gekelen uit Haren zette er voor de spotprijs van f. 2.000,-- een fraai orgel bovenop. Werkelijk een sieraad voor het kerkinterieur. Het orgel werd op 12 oktober 1884 in gebruik genomen en luisterde met zijn welluidende klanken het vijftigjarig jubileum der gemeente op.'

Noten.
  1. B. A. Bos. Wat God heeft gedaan, de gesch. der Geref. kerk te Assen. (1934)48-50. De eerste kerk werd 15-11-1840 in gebruik genomen. Bos. a. w. (1934)106. De kerk van 1876 had een mooie gevel die helaas later met cement werd bepleisterd.
  2. Bos. a. w. (1934)165. De galerij gemaakt door G. van Grampel kostte f. 601, --. In gebruikname 12-1--1884. Bos. a. w. (1934)171. De Bazuin 1884 no 42. Predikatie over Ps. 100. Stemmen voor Waarheid en Vrede. (1884)1250.
  3. Het bestek van het orgel uit 1884 is niet bewaard gebleven. Ondanks veel navraag naar de oorspronkelijke dispositie was deze slechts gedeeltelijk bekend. Wel kregen we gegevens hierover van de heer A. Meek te Loon bij Assen, zoon van Joh. Meek. Verder nog wat uit het orgel zelf nog viel na te gaan.
  4. In 1918 overleed de laatste telg uit de familie van P. van Oeckelen. Thijs werd bij testament opvolger. Dat betekende dat hij vooral het stemwerk en onderhoud bleef doen. Johan Meek was organist van de Zuiderkerk en handelde ook in kerkorgels.
  5. RAD. AGKA. Not. kerkeraad (1928-1931)8-9-1931; 18-9-1831; 6-10-1931; 3-11-1931.
  6. RAD. AGKA. Not. kerkeraad (1932-1936)8-3-1932; 3-4-1932; 12-4-1932. Het orgel werd gratis geverfd door de heer Buning. Het Orgel(1931-1932)4, 55, 64; De Harp(1931)85 en idem(1932)38; Organist en Eredienst(1932)no 6.
  7. RAD. AGKA. Not. kerkeraad(1936-1941)14-2-1939; 21-2-1939; 28-2-1939; 10-3-1939; 4-7-1939; 17-10-1939; 21-11-1939. Volgens een brief van Valckx en van Kouteren 15-12-1939 bedragen de kosten voor demontage, schoonmaken, herplaatsen, uitbreiden en het nieuw front f. 1008, --. Het Orgel(1939-1940)20; De Harp(1940)87. Organist en Eredienst(1939)128.
  8. Van Mechelen in Geref. kerkblad 2-9-1993.
  9. Idem als noot 8. Zie verder onder Vrijgem. Geref. Kandelaarkerk.
  10. E-mail van Robert Helder d.d. 04-03-2001 21:30
  11. E-Mail van Robert Helder d.d. 30-12-2001 17:50
  12. E-Mail van Frits Kaan d.d. 15.09.2011
  13. E-Mail van Wietse Meinardi d.d. 22-09-2011
  14. E-Mail van Bert Koetsier d.d. 17-03-2014
  15. Drents Archief 0412 - Gereformeerde Gemeente Assen  5 Kerkenraadsnotulen 1878-1886
  16. Drents Archief 0412 - Gereformeerde Gemeente Assen  11 Kerkenraadsnotulen 1922-1928
  17. Boek: B.A. Bos, Wat God heeft gedaan - De geschiedenis der Gereformeerde kerk van Assen, G.F. Hummelen's boekhandel en electrische drukkerij, 1934
  18. Drents Archief: 0412 Gereformeerde Gemeente Assen, 354 Polis van verzekering van molestrisico op inventaris
  19. Boek: H. Hofman, Van toen tot nu - De korte historie van de Gereformeerde kerk in Assen, Assen: Hummelen's boekhandel, 1984